Mustaqil ish Mavzu: O‘zbekistondagi investitsion muhit. Toshkent-2023 Reja

3. Pul-kredit siyosati va bank tizimining faoliyati.
Vaqt to‘planish va investitsiyalarning bugungi pul siyosati amalga oshiradimi? Bu budjetga talablarga, to‘lanadigan pul va qarzlarni kamaytirishga yordam beradimi? Bu oqilona ish bilan bog‘liq muammolarni hal qilishni rag‘batlantiradimi?
Pul-kredit siyosati quyidagilarga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak:
- mustaqil milliy valyutani yaratish,
- Uning ishonchliligini ta’minlash,
- to‘lov tizimini takomillashtirish,
- Inflyatsiya muammolarini hal qilish,
- tijorat banklarining pul yig‘imlarini rag‘batlantiruvchi tijorat banklarining depozit siyosatini amalga oshirish;
- oqilona kredit siyosatini tashkil etish.

Ushbu muammolarning barchasini hal qilish markaziy bankga yuklatilgan, chunki Markaziy bank pul-kredit siyosatini amalga oshirish uchun javobgardir.

Bularning barchasini amalga oshirish savolga asoslanadi: qay darajada supa haqiqiy, to‘liq teri bilan qoplangan pulmi?
Summaning mohiyatining namoyon bo‘lishi shakllari
To‘liq pulli naqd pul bo‘lish uchun summaning klassik siyosiy iqtisodiyotiga muvofiq, u 5 funksiyasini bajarishi kerak.
Bu birinchi funksiyani bajaradimi - tovarlar va xizmatlarning narxini o‘lchash yoki iqtisodchilar universal ekvivalenti deb aytiladimi? Biz bozorda import qilinadigan tovarlarni sotib olganimizda, savdogarlar odatda o‘zlarining narxlarini to‘da baholaydilar va keyin uni sotish kunidagi kursda e’lon qiladilar. Yaqin vaqtgacha mahalliy avtomobillar uchun ham narxlar Markaziy bankning markaziy kursiga narxlar o‘zgardi. Ya’ni, tovarlarning narxi asosan milliy valyutada emas, balki chet elda aniqlanadi. Xulosa: Pulning birinchi funksiyasi - universal ekvivalent, milliy valyuta qisman amalga oshiriladi.
Milliy valyuta muomala fondi va to‘lov vositalarini aylanish funksiyalarini bajaradimi? Iqtisodiyotda - ha. Va soya iqtisodiyotining ulushi nimada? Har xil hisob-kitoblarga ko‘ra, 25 foizdan 50% gacha. Soya biznesida o‘zaro hisob-kitoblar "Naqd pul" o‘tkaziladi. So‘mda sumkalarga qaraganda sarmda bo‘lish osonroq. Bunga taxmin qili
sh mumkinki, bu pulning bu funksiyalari bizning sharoitimizda, soyali bozor ulushi ulushiga mutanosib ravishda amalga oshiriladi. Ya’ni, pulning ushbu 2 funksiyasi ham qisman bajaradi.
Ular to‘planish vositasi sifatida ishlatilganmi? Ular sumkalarni ijro etishadimi
Pulning to‘rtinchi funksiyasi?
Iqtisodiyot va kesisaliklar neoklassik maktablarining vakillari investitsiyalarni tejashga tengdir. To‘plamlarning to‘planish funksiyasini qanchalik to‘liq bajarishga va iqtisodiyotga kiritilgan investitsiyalar bog‘liq.
Beshinchi funksiya - bu dunyo pulidir. Konversiya joriy etilishi xalqaro bozorlarda yig‘indisi pozitsiyasini mustahkamladimi? ...

MUOMALADA PUL ETARLIMI?

Pul-kredit siyosatidagi so‘nggi o‘zgarishlar qatorida: Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish stavkasi 1,5 baravar ko‘paydi: 9 dan 14% gacha. Majburiy zaxiralar uchun hech narsa o‘zgarmadi. Kutilgan narxlar bilan pulga talab sezilarli darajada o‘sdi. Bu yaxshi yoki yomonmi?
Agar muomalada pul etarli bo‘lsa, "yaxshi" deyish mumkin. Fosipbek Dodevning so‘zlariga ko‘ra, O‘zbekistondagi to‘lov koyeffitsiyenti (yalpi ichki mahsulotga pul etkazib berishning umumiy sonining nisbati) 23,4% ni tashkil etdi. Rossiya Federatsiyasida - 51%, Qozog‘istonda - 35%, Ukrainada - 53% ...
Pulning etarliligini baholash uchun, monetizatsiya koyeffitsiyentidan tashqari, ularning muomalasi (tezlik darajasi) hisobga olinishi kerak. Masalan, AQSHda (2011), monetizatsiya koyeffitsiyenti 83% ni tashkil qiladi. AQSH iqtisodiyotida pul tezligi bilan, 1,2 marta - muomalada mavjud bo‘lgan pul miqdori yalpi ichki mahsulotga xizmat ko‘rsatish ehtiyojlarini qamrab oladi. Yaponiyada monetizatsiya koyeffitsiyenti 236% ni tashkil qiladi. Biroq, pul aylanishi tezligi biridan kam. Agar Yaponiyadagi aylanish tezligi kamida 1 bo‘lsa, unda inflyatsiya yiliga 200% dan oshadi. So‘nggi yillarda ular deflyatsiyalarni kuzatdilar. Agar siz O‘zbekistonda monetizatsiya koyeffitsiyentini 25% ga olib borsangiz, YAIM xizmat ko‘rsatish tezligi yiliga 4 marta bo‘lishi kerak. Prognoz inflyatsiyasini hisobga olgan holda - ehtimol biroz ko‘proq. Agar AQSHda - 1,2 bo‘lsa, Yaponiyada esa kam bo‘lsa, bizda 4 tasi (bular eng rivojlangan to‘lov tizimlari bo‘lgan davlatlardir)? Bu dargumon.
Agar siz O‘zbekistondagi pul muomalasi tezligini 2 ga qabul qilsangiz ham, agar bu holda pulning joriy darajasi yalpi ichki mahsulotning yarmiga xizmat ko‘rsatishi mumkin. Mantiq orqali bu narxlarning pasayishiga olib kelishi kerak. Ammo ko‘pchilik korxonalar rentabellik bilan 12-18% ishlayotganiga qaramay, ular narxlarni kamaytirsa, bankrotga boradilar. Tarqalishda mablag ’etishmasligi nima? Javob ravshan - budjetga qarzdorlik, debitorlik va kreditorlik qarzlariga ko‘payish. Korxonalar, tadbirkorlar, fermer xo‘jaliklari ham azob chekmoqda - ko‘pchilik o‘z hisob-kitoblarini o‘z vaqtida qabul qila olmaydi. Tadbirkorlar, dehqon, fermerlar va boshqa tadbirkorlik subektlari to‘g‘ri to‘lovlar yo‘qligida ishlashni xohlashadimi?

Omonat (depozitlar) siyosati roli

Pul aylanmasining katta qismi yuridik shaxslar o‘rtasida amalga oshiriladi. Naqd pul va nanqtsiz pulga talabni muvozanatlash samarali depozit siyosatini shakillantirilganda normal xolga keltiriladi.
Omonatlar siyosati - bu tijorat banklarining huquqi hisoblanadi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati bunda cheklangan rol o‘ynab keldi. Tijoriy banklar bank hisobvaraqlarida mijozlarning pul qoldiqlaridan tekin foydalanib keldilar. Bu banklar uchun foydalidir - shoshilinch depozitlar bo‘yicha foizlar to‘lanishi kerak emas, hisobvaraqlardagi pul kredit resurslarini oshiradi.
Shunday qilib, depozit siyosatini takomillashtirmay turib, milliy valyuta aqdirini oshirib bo‘lmaydi va bu xol investitsion siyosatga salbiy ta’sir qiladi.
Omonat siyosatini o‘zgartirish tijorat banklarida shunday xam resurslar yetishmasligi bilan tafovutdagi xol Ushbu dalil tijorat banklari xali xam bozor tuzilmalariga aylanmaganligini ko‘rsatadi. Ular endi rejali iqtisodiyotga doir emaslar, va xali bozor iqtisodiyoti tamoillariga xam doir emaslar. Ammo agar bozor prinsiplari pul-kredit sohasida ishlamasa, unda boshqa tarmoqlarda xam aniq ishlamaydi.

Markaziy bankning roli (Markaziy bank)

YAIM o‘sishi, bandlik, mintaqaviy rivojlanish, bozor iqtisodiyotiga o‘tish va iqtisodiyotni liberallashtirish uchun Markaziy Bankning javobgarligiga kirmaydi.. Ehtimol, bu tartibga solinadigan bozor sharoitida to‘g‘ridir, chunki hukumatning iqtisodiy siyosatining ushbu yo‘nalishlari uchun ixtisoslashtirilgan vazirliklar mavjud. Biroq, Markaziy bank iqtisodiy eng muxim tarmog‘i pul-kredit siyosatini shakillantirgani bois - o‘z faoliyatida ushbu iqtisodiy masalalarni hisobga olishi shart. Pul-kredit siyosati makroiqtisodiy, mintaqaviy, soliq-budjet siyosati va bandlik siyosati bilan bog‘liq bo‘lishi kerak va bu qonuniy ravishda mustahkamlangan bo‘lishi kerak. Muammo shundaki, qonunga muvofiq Markaziy Bank ijro etuvchi hokimiyatga bo‘ysunmaydi, balki faqat parlamentga bo‘ysunadi.
Markaziy bankning funksiyalari faqat milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash bo‘lib, u aslida xalqaro moliya institutlarining agenti vazifasini bajaradi. Markaziy Bank milliy valyutaning barqarorligini, inflyatsiyani bostirish, xorijiy kapital uchun sharoitlar yaratishi kerak. Ammo milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, uning subyektlarining raqobatbardoshligi va boshqalar - bu maxalliy hukumatning vazifasiga kiradi.