Mustaqil ish mavzu: Tarkibida lipid tutuvchi o’simliklar. Qabul qildi: toshkent-2023 Tarkibida lipid tutuvchi o’simliklar Reja

ORGANIZMDA LIPIDLAR ROLI
lipidlar tarkibi va funktsiyasi bilan bog'liq. Tufayli molekulalar mavjud bir vaqtning o'zida qutb va polar bo'lmagan tarkibiy qismlari deb aslida, bu moddalar interfeys faoliyat mumkin.
Lipidlar sakkiz asosiy vazifalari bor:

1. 
   Energiya. Tufayli bu moddalar oksidlanishga tanasi energiya 30 dan ortiq foiz, uni zarur oladi.
   
2. 
   Tuzilishi. Xususiyatlari lipid tuzilmalari ularni shells bir muhim tarkibiy qismi bo'ladi imkonini beradi. Ular nerv to'qimalar membranani hosil qilish uchun turli xil organlar qoplagan membrana qismidir.
   
3. 
   Fond tashkil. Bu moddalar yog 'kislotasi shakli tejash organizm bo'ladi.
   
4. 
   Antiokisdantnaya. lipid tuzilishi, ularni bunday rol bajarish imkonini beradi, va organizmda.
   
5. 
   Normativ. Ba'zi lipidlar hujayralardagi gormonlar vositachilari hisoblanadi. Bundan tashqari, lipidlar, ba'zi immunogenez rag'batlantirish gormonlarni va moddalar hosil bo'ladi.
   
6. 
   Himoya. Teri osti yog 'qatlami hayvon issiqlik va mexanik himoya beradi. o'simliklar kelsak, keyin wax yaproqlar va mevalar yuzasida bir himoya qobig'ini hosil qiladi.
   
7. 
   Ma'lumot. Lipidlar gangliosidlet hujayralar o'rtasidagi aloqalarni ta'minlash.
   
8. 
   Ovqat hazm qilish. shakllantirish lipidli xolesterin o't kislotalari hazm jarayonida ishtirok.
   

ORGANIZMDA LIPIDLAR SINTEZI
sirka kislotasi - bu sinf Eng moddalar, shu boshlang'ich materiallar bir kamerada sintez qilinadi. Bunday insulin, adrenalin va gipofiz gormonlar kabi, yog 'metabolizm gormonlar tartibga.
tanasi o'z ishlab chiqarish mumkin emas lipidlar ham bor. Ular oziq-ovqat bilan inson tanasini kirishingiz zarur. Ular sabzavot, meva, ko'katlardan, yong'oq, don, kungaboqar, zaytun moylari va o'simlik chiqqan boshqa mahsulotlar asosan mavjud. 



Tarkibida lipid saqlovchi o’simliklar

O’simlik moylari o’simliklarning to’qimalarida keng tarqalgan. Lipidlar o’simlik hujayralarining asosiy moddalaridan bo’lib, ayrimlarida ular juda ko’p to’planadi (lokalizatsiyalanadi). Ular asosan o’simliklar urug’larida to’planib, ayrimlarida 50-70% gacha bo’lishi mumkin. Yog’larni juda ko’p miqdorda to’playdigan o’simliklar guruhi moyli o’simliklar deb nom olgan va ular sanoat ahamiyatiga ega bo’ladi. Sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan bu guruh o’simliklariga hozirgi kunda 100ga yaqin o’simliklar kiradi. O’zbekistonda asosiy moyli urug’ sifatida paxta chigiti ishlatiladi. Keyingi vaqtlarda paxta dalalari qisqartirilishi natijasida, paxta chigiti o’rnini qoplay oladigan boshqa moyli o’simliklar ekish ishlarini amalga oshirish orqali respublikamiz uchun noan’anaviy moyli o’simliklardan kungaboqar, maxsar, soya o’simliklarining seleksiyasi va ularning moyini qayta ishlash texnologiyalari o’rganilmoqda. Moyli ekinlar guruhini xilma-xil ekinlar tashkil qilgan. Bu ekinlar har xil botanik oilalarga mansub bo‘lib morfologik va biologik xususiyatlari bilan farq qiladi. Moyining chiqishi, sifati, qo’llanishi har xil bo’ladi. Ushbu ekinlarning urug’i va mevasi tarkibida 20-60-% moy bo’lib, oziqovqatda, konserva ishlab chiqarishda, qandolat va non mahsulotlari tayyorlashda qo’llaniladi. Bundan tashqari, o’simlik moyi margarin, sovun, lok, bo’yoq, olif, stearin, linoleum ishlab chiqarishda, tabobatda, parfyumeriyada, teriga ishlov berishda qo’llaniladi. Ammo moyli ekinlarni ulushi har xil. Kungaboqar, soya, raps moyli ekin sifatida keng tarqalgan, boshqa ekinlar kam tarqalgan: ularga moyli zig’ir, kunjut, maxsar, xantal, kanakunjut, moyli ko’knor, yeryong’oq, krambe, perilla, lyallemansiya va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Moyli ekinlarning ahamiyati ularning moyini xalq xo’jaligida foydalanishiga bog’liq. Moy ishlab chiqarilgandan keyin qolgan kunjara va shrot chorva mollariga yuqori to’yimli ozuqa hisoblanadi. Ayrim moyli ekinlar silos tayyorlashda qo’llaniladi. Yer yuzida moyli ekinlar ko’p tarqalgan, ekin maydoni 140 mln ga dan ortiqdir. Eng ko’p tarqalgan ekinlar - soya (73,5 mln ga), kungaboqar (18,33 mln ga) indov (22,25 mln ga), yeryong’oq (21,78mln ga), moyli zig‗ir (7,5 mln ga), kunjut (6,75 mln ga). Moyli ekinlar AQSH, Kanada, Hindiston, Braziliya, Argentina, Xitoy, Pokiston, Rossiya, Moldova, Ukrainada tarqalgan. O’zbekistonda moyli ekinlardan maxsar, kungaboqar, kunjut, yeryong’oq, moyli zig’ir va soya ekilmoqda, qadimdan kunjut, zig’ir, indov, maxsar urug’i, paxta chigiti, meva danaklaridan o’simlik moyi olingan. Ayrim o’simlik moylari (kastor, zaytun, bodom va boshqalar) tibbiyot va kosmetik preparatlar tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Moyli urug’lardan olinadigan oqsil moddalari odam va hayvon ozuqasining biologik qiymatini oshiruvchi qo’shimcha sifatida ishlatiladi. Moyli urug’lar urug’ va meva po’stlari asosan sellyulozadan tashkil topganligi sababli spirt ishlab chiqaruvchi gidroliz zavodlariga xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Moyli urug’lar va ularni qayta ishlash mahsulotlari moylar va oqsillardan tashqari bir qator biologik faol birikmalar bo’lgan vitaminlar va provitaminlarga ham boydir (tokoferollar, steroidlar, karotinoidlar va boshqalar). Undan tashqari moyli urug’lar boshqa urug’lardan xilma xil fosfolipid kompleksi hamda makro- va ultramikroelementlar to‘plamining miqdori bilan ajralib turadi. Moyli urug’larning kimyoviy tarkibi ularni sanoatda kompleks qo’llash imkoniyatini yaratadi. Moyli urug’larni yig’ib olish, qayta ishlash va saqlash texnologiyalari, ular tarkibidagi barcha qimmatli moddalar to’plamini tayyor mahsulotlar tarkibida saqlab qolishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Bugungi kunda jahon miqyosida ozuqa o’simlik moyi sifatida 1-o’rinda soya moyi, 2-o’rinda kungaboqar moyi, 3-o’rinda palma moylari, 4-o’rinda indov moy va keyingi o’rinlarda chigit, zaytun, kunjut, maxsar va boshqa moylar qo’llanilmoqda.
Mumlar – lipidlarning yana bir biologik jihatdan muhim boʻlgan turi. Baʼzi suv qushlarining patlari va ayrim oʻsimliklarning barglari mum bilan qoplangan boʻlib, uning gidrofob (suv oʻtkazmaydigan) xossalari suvni soʻrib olish yoki suvda ivib qolishning oldini oladi. Shuning uchun koʻplab oʻsimliklarning barglarida suv tomchi boʻlib qoladi va yomgʻir yogʻayotgan paytda ham ayrim qushlar ivib ketmaydi.

Mum bilan qoplangan yorqin barg yuzasi tasviri.
Grafik material OpenStax Biologyʼdan olindi.
Struktura jihatidan mumlar odatda murakkab efir bogʻlari orqali spirtlarga bogʻlangan uzun yogʻ kislotalari zanjirlarini oʻz ichiga oladi, oʻsimliklarda hosil boʻlgan mumlar koʻpincha oddiy uglevodorodlar bilan ham yaxshi aralashadi.
Fosfolipidlar
Hujayra ichidagi suyuq shilimshiq modda (sitozol)ni nima himoyalab turadi? Hujayralar plazmatik membrana bilan qoplangan boʻlib, u hujayraning ichki muhiti va atrofdagi muhitdan toʻsiq boʻlib xizmat qiladi.
Fosfolipidlar deb nomlanuvchi lipidlar plazmatik membrananing asosiy komponenti hisoblanadi. Yogʻlar kabi ular ham odatda glitserin asosiga birikkan yogʻ kislotalari zanjirlaridan iborat. Fosfolipidlarda odatda ikkita yogʻ kislotasi dumchalari bor va glitserin asosining uchinchi uglerodini modifikatsiyalangan fosfat guruhi egallagan. Turli xil fosfolipidlar fosfat guruhida har xil modifikatorlarga ega, xolin (azotli saqlovchi birikma) va serin (aminokislota) bularga umumiy misol boʻladi. Modifikatorlar fosfolipidlarga turli xossa va funksiyalarni beradi.

Fosfolipid strukturasi: yogʻ kislotasining gidrofob dumlari va gidrofil boshchasi (murakkab efir bogʻlari, glitserin asosi, fosfat guruhi va fosfat guruhiga biriktirilgan R guruhni oʻz ichiga oladi) koʻrsatilgan. Ikki qavat boʻylab tizilgan fosfolipidlardan iborat qoʻshqavatli membrana, yogʻ kislota boshchasi tashqi tomonga yuzlangan, yogʻ kislota dumi esa oʻrtada joylashgan.
Fosfolipid – amfipat molekula, yaʼni unda gidrofob va gidrofil qismlar mavjuddir. Yogʻ kislotasi zanjirlari gidrofob boʻlib, suv bilan aralashmaydi, fosfat saqlovchi guruh esa (oʻzidagi zaryad tufayli) gidrofildir va suv bilan taʼsirlashadi. Membranada fosfolipidlar qoʻshqavatli strukturani hosil qiladi, ularning fosfat boshchalari suvga yuzlanadi va dumchalari ichki tomonga yoʻnaladi (yuqoridagi rasmga qarang). Bunday joylashuv gidrofob dumchalarga suv tegishining oldini olib, uni past energiyali va barqaror tartibga aylantiradi.
Agar bir tomchi fosfolipid suvga tomizilsa, u oʻz-oʻzidan mitsella deb nomlanuvchi shar shaklidagi strukturani hosil qilishi mumkin, undagi gidrofil fosfat boshchalari tashqi tomonga yuzlanadi, yogʻ kislotalari esa ichki yuzada qoladi. Mitsellaning hosil boʻlishi energetik jihatdan afzaldir, chunki u gidrofob yogʻ kislota dumchalarini berkitib, gidrofil fosfat boshchalarining atrofdagi suv bilan oʻzaro taʼsirlanishiga imkon beradi.


Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak tarkibida lipid saqlovchi o’simliklarni bilish, vitaminlar haqida ularning organizmga qanchalik kerakligi haqida, fermentlarning ta’sir mexanizmlari, spetsifikligi, allosterik fermentlar qanday fermentlar ekanligini bilish kabilar orqali ulardan qay maqsadda foydalanishu organizmimizga qanchalik kerakligi haqida xulosa qila olamiz va bularning barchasi biz bilishimiz kerak bo’lgan muhim mavzulardandir. Misol uchun vitaminlarni o’rganish orqali ular yetishmasa organizmimizda qanday kasalliklar kelib chiqishini, fermentlar haqida bilish orqali esa fermentning organizmdagi kechadigan katalizatorlarda qanchalik muhimligini, tarkibida lipid saqlovchi o’simliklarni o’rganish orqali esa qaysi o’simliklardan yog’ va yog’li mahsulotlar olish mumkinligi haqida ma’lumotlarga ega bo’la olamiz.


Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   “Yog‘lar va moyli xomashyolar kimyosi”. I.B.Isabayev, F.U.Suvanova, Q.H.Majidov
   
2. 
   https://infourok.ru
   
3. 
   https://uz.m.Wikipedia.org
   
4. 
   https://uz.khanacademy.org
   
5. 
   https://slidetodoc.com
   
6. 
   https://fayllar.org
   
7. 
   https://moodle.tdau.uz
   
8. 
   https://uz.khanacademy.org