Mustaqil ishi mavzu: Nomoddiy aktivlar auditi xususiyatlari Bajargan: Sidikov Islom Qabul qilgan: Bekbosinov Qural reja

2. Nomoddiy aktivlar auditining xususiyatlari
Nomoddiy aktivlar auditining maqsadi buxgalteriya hisoboti «nomod-
diy aktivlar» moddasining ishonchlilik darajasi to‘g‘risida fikr shakllanti-
rish va korxonada qo‘llanilayotgan nomoddiy aktivlarni hisobga olish
uslubi hamda soliqqa tortish bilan bog‘liq muomalalarning O‘zbekiston
Respublikasida amal qilayotgan qonunchilikka muvofiqligini aniqlashdan
iborat.
Nomoddiy aktivlar auditi jarayonida quyidagilar amalga oshiriladi:
1. Nomoddiy aktivlar mavjudligi ustidan nazorat o‘rnatilishini aniq-
lash (mulkiy obyektlarni nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning to‘g‘-
riligi; mavjudligini va muomalalarni hujjatlashtirishning to‘g‘riligini tek-
shirish; nomoddiy aktivlarni baholashning to‘g‘riligini tekshirish; invent-
tarizatsiya qilish; hisobot ko‘rsatkichlarining sintetik va analitik hisob ma’-
lumotlariga mosligini aniqlash);
2. Sintetik hisobni yuritish, nomoddiy aktivlarning kirimi va chiqimi-
ga doir muomalalarni soliqqa tortishning to‘g‘riligini tekshirish (nomoddiy
aktivlar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni sintetik hisob registrlarida
aks ettirilishi; nomoddiy aktivlar kirimga olinishi va chiqim qilinishiga
doir muomalalarni soliqqa tortish masalalari);
3. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks etti-
rish (foydali xizmat muddatini belgilashning asoslanganligi; amortizatsiya
hisoblashda qo‘llanilgan usullarning qonuniyligi va asoslanganligi; amor-
tizatsiya ajratmalarining hisobda aks ettirilishi).
Yuqorida keltirilgan masalalar bo‘yicha yetarli ma’lumotlarga ega
bo‘lish auditorga nomoddiy aktivlar hisobining holatini mustaqil baholash
va qoidabuzarliklar hamda amaldagi qonunchilik va belgilangan qoida-
lardan chetga chiqishlarni aniqlashga imkon beradi.
Auditor nomoddiy aktivlarni tekshirish chog‘ida quyidagi ma’lumot
manbalaridan foydalanadi:
* nomoddiy aktivlarni hisobga olishni va ular bilan bog‘liq muoma-
lalarni soliqqa tortishni tashkil etish masalalarini tartibga soluvchi asosiy
me’yoriy hujjatlar;
* korxonaning hisob siyosati to‘g‘risidagi buyrug‘i (farmoyishi) (no-
moddiy aktivlar hisobiga taalluqli qismi);
* nomoddiy aktivlar sintetik va analitik hisobi bo‘yicha korxonada
qo‘llaniladigan hisob registrlari;
* nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni hisobga oladigan dast-
Labki hujjatlar;
* buxgalteriya hisobotlari.
Dastavval, auditor korxona hisob siyosatining nomoddiy aktivlarni hi-
sobga olish uslubiyati bayon qilingan asosiy qoidalari bilan tanishib chi-
qadi. Bular xususan quyidagilardan iborat:
amortizatsiya ajratmalarini hisoblash usullari (bir butunligicha yoki
nomoddiy aktivlarning har bir turi bo‘yicha);
* amortizatsiya hisoblanmaydigan nomoddiy aktivlar ro‘yxati;
* nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun qo‘llaniladigan namuna-
viy qabul qilingan va korxonaning o‘zida tasdiqlangan dastlabki hujjatlar
shakllari;
* nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish muddatlari;
* nomoddiy aktivlar hisobiga doir hujjatlar aylanishi;
* nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni hisobga olishda qo‘lla-
niladigan schyotlar ro‘yxati.
Nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni tekshirish uchun sintetik
va analitik hisob registrlari qo‘llaniladigan hisob shakllariga bog‘liq holda
foydalaniladi. Nomoddiy aktivlar buxgalteriya balansi (1-shakl)ning aktiv qismidagi
I-Uzoq muddatli aktivlar» bo‘limida «Nomoddiy aktivlar» degan modda
bo‘yicha (boshlang‘ich qiymati (020-satr), eskirishi (021-satr), qoldiq qiy-
mat (022-satr)) aks ettiriladi.
Hisobotga beriladigan tushuntirishlarda quyidagi axborotlarning mo-
hiyati bayon qilinishi lozim:
* nomoddiy aktivlar foydali xizmat muddatlari to‘g‘risidagi (ayrim
guruhlari bo‘yicha);
* qiymati qoplanmaydigan (eskirish hisoblanmaydigan) nomoddiy
aktivlar to‘g‘risidagi;
* amortizatsiya ajratmalari hisoblash usullari to‘g‘risidagi.
Amalda nomoddiy aktivlarga doir muomalalar kamdan-kam sodir
bo‘lganligi sababli, mulklarni nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning
to‘g‘riligini yoppasiga tekshirish maqsadga muvofiq.
Mulklar nomoddiy aktivlar qatoriga olib borilganligining to‘g‘riligini
tekshirish chog‘ida huquqlar va shunga o‘xshash fuqarolik-huquqiy shart-
nomalar tuzilish natijasida sotib olinadi va patent to‘g‘risida, tovar belgi-
lari, xizmat ko‘rsatish belgilari, mualliflik huquqlari to‘g‘risidagi qonunlar
bilan tartibga solinadi.
Mavjud nomoddiy aktivlarni quyidagilar asosida sotib olish mumkin:
* litsenzion shartnoma;
* «nou-xou»ni qabul qilish-topshirish shartnomasi;
* ta’sis shartnomasi.
Nomoddiy aktivlarni korxonaning o‘zida yaratish quyidagilar doirasi-
da amalga oshiriladi:
* asarni yaratish to‘g‘risidagi shartnoma;
* ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish to‘g‘risi-
da shartnoma;
* ilmiy-texnik mahsulotni yaratish (berish) to‘g‘risida shartnoma.
Ekspertiza o‘tkazish chog‘ida e’tibor qaratish zarur bo‘lgan ayrim
shartnomalarning xususiyatlarini qisqacha ko‘rib chiqamiz. Mualliflik shartnomasida asardan foydalanish usullari mazkur shartno-
maga muvofiq beriladigan muayyan huquqlar;
foydalanish uchun beriladigan huquq muddati;
mukofatlash ko‘lami yoki uni aniqlash tartibi, to‘lash tartibi va mud-
datlari.