Мусулмонларнинг таназзули сабаб дунё нималарни йўқотди?

Ахлоқий ва ижтимоий касалликлар: 
Ахлоқ тарафидан бўлса уларнинг қон-қонига 
сингиб кетган ҳасталик ва иллатлар бор бўлиб 
уларнинг сабаблари аниқ эди. Хамрхўрлик

---

уларнинг ораларида кенг тарқалган ва қаттиқ 
ўрнашиб қолган эди. Жам бўлиб хамрхўрлик 
қилишни мақтаб шоирлари шеърлар ёзганлар. 
Уларнинг шеърлари, тарихлари ва 
адабиётларидаги каттагина қисми хамрхўрлик 
ҳақида бўлган. Хамр уларнинг тилларида 
кўплаб номлар ва сифатлар билан мақталган. У 
ҳақида кишини ҳайратга соладиган даражада 
кўп тадқиқот ва тафсилотлар олиб борилган. 
Хамрфурушларнинг дўконлари доимо очиқ 
бўлиб тепаларида “Ғоя” деб аталган байроқлар 
ҳилпираб турган.
Хамр савдоси кенг тарқалган бўлгани учун 
“тижорат” калимаси хамр сотишга 
ишлатиладиган калимага айланиб қолган эди.
Қиморбозлик жоҳилият давридаги энг фахрли 
ишлардан эди. Қимор ўйнамаслик айб саналган.
Тобеинлардан бўлган Қатода шундай дейди: 
“Киши жоҳилият даврида аҳли аёли ва молу 
давлатини қиморга ютқизиб қўяр натижада эса 
бировларнинг қўлида турган ўзининг молига 
маҳзун тикилиб тураверар эди. бу эса уларнинг 
орасида адоват ва нафратни келтириб чиқарар 
эди”. 

---

Ҳижозликлар- араблар ва яҳудийлар судхўрлик 
қилишар эди. Судхўрлик уларнинг ичида кенг 
тарқалган эди. Улар судхўрликка ниҳоят 
даражада чуқур кетган ва бағритош бўлишган. 
Табарий шундай ёзади: “Жоҳилият даврида 
судхўрлик зиёда қилиш ва ёшни ўзгартириш 
билан бўлган. Бирор одамнинг қарзидан қолгани 
бўлса муддат тамом бўлгач унинг олдига келиб: 
“Қарзингни тўлайсанми ёки қўшиб берасанми?” 
деган. Агар қарзини адо этиши учун бирор 
нарсаси бор бўлса қарзни адо этган. Йўқса 
қўшимча эвазига бир йилга кечиктирган. Агар 
икки яшарлик ҳайвон бўлса уч яшарликка, 
кейин тўрт, беш ва олти яшар ва ҳоказо давом 
этаверган. Тилло билан кумуш бўлса олдига 
келиб қарзини сўраганида тўлай олмаса, унинг 
устига қўшиб келгуси йилига кечиктирган. 
Шундай қилиб агар юз тилло олган бўлса 
келгуси йили икки юз тилло бўлган. Токи 
қарзини адо этмагунича ана шу тарзда давом 
этаверган”. 
Сўдхўрлик уларнинг ичларига маҳкам ўрнашиб 
олган, худди одатий ишларга ўхшаб қолганидан 
судхўрлик билан табиий савдо сотиқнинг 

---

ўртасини ажрата билмас эдилар ва савдо сотиқ 
ҳам судхўрликнинг ўзгинаси дер эдилар. 
Табарийнинг айтишича жоҳилият аҳлидан 
судхўрлик қиладиганлардан бирорталарининг 
моллари қарз эгасининг қўлига ўтадиган бўлса 
қарздор одам қарз эгасига қараб: “Менга 
вақтини узайтирсангиз молингизни ошиғи билан 
бераман”, дер эди. уларнинг бу ишларини 
кўриб: “Ахир бу ҳалол бўлмаган судхўрликку!”, 
дейилса: “Савдо сотиқнинг бошида зиёда 
қиламизми ёки савдо қилинаётган молнинг 
олдида қиламизми, бизга бунинг фарқи йўқ”, 
дер эдилар. 
Зино ҳам кенг тарқалган бўлиб оддий ишлар 
сирасига кириб қолган эди. уларнинг бир 
одатлари бор эди: бир эркакнинг бир қанча 
ўйнашлари бўлган. Аёлларни никоҳига олиш 
ўрнига уларни ўйнаш қилиб сақлаган. Баъзи 
аёлларни ҳам зино қилишга мажбур қилганлар. 
Ибну Аббос айтадилар: “Улар жоҳилиятда ўз 
чўриларини зино қилишга мажбурлашар ва 
бунинг устидан пул ишлаб олишар эди”. 
Оиша - розияллоҳу анҳо,- онамиз шундай 
деганлар: “Жоҳилият даврида тўрт хил никоҳ 

---

бор эди. шулардан бири одамларнинг ҳозирги 
кунларидаги каби никоҳлари: совчи 
юборадилар, маҳрини бериб никоҳлаб оладилар. 
Кейингиси эса эр ҳайздан тоза бўлган хотинига 
қараб: “Фалончининг олдига бориб ҳомиладор 
бўлиб кел”, деяр, ўзи бўлса ўша юборган 
одамидан хотини ҳомиладор бўлгани аниқ 
бўлмагунига қадар хотинига қўлини текизмас 
эди. Ҳомиладорлиги аниқ бўлса истаса яқинлик 
қилар эди. бундай иш тутишига сабаб 
туғиладиган бола соғлом ва бақувват бўлишига 
бўлган рағбат эди. Бундай никоҳни “Ҳомиладор 
қилиш” никоҳи дейилган. Учинчи никоҳ тури 
бир гуруҳ эркаклар тўпланишиб бир аёлнинг 
олдига битта -битта кириб яқинлик қилганлар. 
Ҳомиладор бўлиб бола туғилганидан бир неча 
кун ўтгач ўша одамларга одам юбориб 
чақиртирган. Ҳеч келмай қолишга қодир 
бўлмаган. Ҳалиги хотиннинг олдига 
тўпланишгач уларга қараб: “Нима иш 
қилганингизни ўзингиз яхши биласиз. Мана
мен фарзандлик бўлдим. Эй, фалончи, бу сенинг 
боланг”, деб ўзи истаган кишининг исмини 
тилга олган ва болани ўшанга тақаб қўйган. У 

---

эса меники эмас деб рад қила олмаган. Улар 
фоҳиша аёллар бўлишган. Ўз эшикларининг 
тепасига белги бўлсин учун байроқча қадаб 
қўйганлар. Истаган одам уларнинг олдига кириб 
ишини қилаверган. Бирортаси ҳомиладор бўлиб 
боласини туғса унинг олдига тўпланишган ва 
ромчини чақиришган. Кейин унинг боласини 
ўзларига лойиқ кўрган одамга илаштириб унинг 
боласи қилиб қўйишган. У эса бундан бош торта 
олмаган”.