Мусулмонларнинг таназзули сабаб дунё нималарни йўқотди?

Рум жумҳуриятининг ахлоқан паст 
кетишлари: 
Жумҳуриятнинг даври интиҳо топаётган 
вақтда Румни ахлоқан тубанлик ва 
ҳайвонийлик сифатлари сел бўлиб оқизиб 
кетди. Ҳаётда маийшатпарастлик ва 
исрофгарчиликнинг денгизи улкан 

---

тўлқинлар бўлиб тошиб кетди-
румликлар унинг тубигача шўнғидилар, 
румлар танилган ахлоқий нормалар 
бадавлатлик сингари унинг селига 
қўшилиб оқиб кетди. Жамиятнинг 
биноси чайқалиб ҳатто қулаб тушишга 
яқин келиб қолган эди. Америкалик 
“Жон Уильям Дрейпер” ўзининг 
фасоҳатли қалами билан буни шундай 
тасвирлаган: 
“Рум империяси ҳарбий куч- қудрат ва 
сиёсий нуфуз борасида ўзининг авжига 
етганида, маданият ҳам энг чўққисига 
етиб борганида ахлоқнинг бузилиши, 
диёнат ишлари ва тартибнинг таназзулга 
учрашида энг паст даражага тушиб кетди. 
Румликлар ўз ҳаётларига ношукурчилик 
қилдилар. Бутунлай ерга эгилиб қолиб 
жуда ҳам ахлоқсиз бўлиб кетдилар. 
“Ҳаёт- бу лаззат олиш учун берилган 
имкониятдир. Унда инсон роҳатдан 
фароғатга, ўйин- кулгудан лаззатга кўчиб 
юради”, деган эътиқодда эдилар улар. 
Уларнинг айрим вақтлардаги рўзалари ва 

---

зоҳидликлари ҳам янада кўпроқ таом 
ейишга сабаб бўлсин учун эди. Уларнинг 
мўътадилликлари эса лаззатнинг умри 
узун бўлсин учун эди. Уларнинг 
дастурхонлари гавҳарлар билан 
безатилган тилло ва кумушдан ясалган 
идишлар билан тўлиб- тошар эди. 
Атрофларида эса чиройли ва мафтункор 
либослар кийган хизматкорлар, Румнинг 
гўзал ёш қизлари, шарму- ҳаёсиз ярим- 
яланғоч кийинган қўшиқчи аёллар нозу- 
истиғнолар қилиб айланиб юрар эдилар. 
Ҳашаматли ҳаммомлар, ўйин кулгу учун 
белгиланган кенг майдонлар, 
паҳлавонлар бир- бирлари ёхуд 
йиртқичлар билан жанг қиладиган, токи
жанг қилаётган икки рақиблардан бири 
қонига беланган ҳолда ерга 
йиқилмагунича жанг тўхтатилмайдиган 
жангоҳлар уларнинг роҳатлари устига 
роҳат берар эди. Дунёни забт этган ана 
ўша фотиҳларнинг идрок қилишларича 
ибодат қилинишга мустаҳиқ бирор бир 
нарса бор бўладиган бўлса, у ҳам куч- 

---

қудрат эди. Чунки инсон ана шу куч- 
қудрат билан пешона терини тўкиб, қўли 
қавариб тўплайдиган бойликка эришади. 
Агар инсон жанг соҳасида ўзининг билак 
кучи билан ғолиб келадиган бўлса, демак 
ана шундагина у молу- мулк ва ерларни 
ўзиники қилиб олиши, давлатга 
тушадиган даромадларни оширишга 
фойдаси тегиши мумкин бўлади. Рум 
империясининг Бошлиғи ана шу 
енгилмас кучнинг рамзи эди. Шунинг 
учун Румнинг маданий тузуми 
императорнинг тантанаворлигида намоён 
бўлар эди. Бироқ у биз таназзул даврини 
сураётган Юнон цивиллизациясида 
гувоҳи бўлганимиздек, алдамчи бўёқлар 
эди”.