N. A. Egamberdieva
Download 11.72 Kb. Pdf ko'rish
|
download-edfiles-19468
|
m,
qalinligi 5m, ular o‘rtasidagi yoMakning kengligi 2,5 m. Q al’ada bitta darvoza boMgan. Uning old tomonida to‘g‘ri to ‘rtburchakli bir necha aylanali murakkab inshoot qurilgan. Darvoza oldida bir necha aylanma yoMakdan iborat qilib qurilishi dushmanga qal’a ichkarisiga to‘g‘ri kirib borishiga imkon bermagan. Aylanma yoMakka kirgan dushman devor ustida turgan o‘qchilar zarbasiga duch kelgan. Bunday darvozaoldi murakkab m udofaa inshooti qadimgi Xorazm shaharlarining barchasi qurilgan. Shahar ikkita m ahallaga bo‘linib joylashgan. S.P.Tolstov fikricha, qal’ada m ingga yaqin aholi iste’qomat qilgan. Q aFa devorlarida burjlar yo‘q, lekin m udofaa uchun ko‘p sonli. Shahar markazida ibodatxona shinaklar qo'yilgan. Shinaklaming qal’ani mudofaa qilishda va dushmanga zarba berishda ahamiyati katta boMgan. Yonboshqa’ada shinaklar nayzaga o ‘xshash uchli boMib, ikki qator qilib qurilgan. Bu qal’a Xorazm davlatining sharqiy tomonidagi harbiy chegara shahar- lardan biri boMgan. M il.aw . II asrning ikkinchi yarmida 0 ‘rta Osiyoning shim oli- sharqidan ko‘chm anchi yuechji (tohar) qabilalarining kirib kelishi va bu joylardan o ‘rnashishi natijasida yangi m adaniy o ‘zgarishlar boshlandi. Ular tashkil qilgan ulkan Kushonlar davlati Baqtriya hududidan to Ganga daryolari hududigacha etib borgan. Qadimgi Farg‘ona hududida D avan d av lati, X orazm va Sug‘d hududlari Q a n g ‘ d avlati tarkibida boMgan. Q ang‘ davlatiga saklar asos solgan. Mil.av II-mil. I asrlarda Q ang‘ davlati yanada rivojlandi va Xorazm erlari ham shu davlat tarkibiga kirgan. Q ang‘ davlati tashkil topganda uning markaziy Choch boMib, bu erda poytaxt shahar Qanqa (Kangdiz) joylashgan edi. Qadimgi Choch hududida antik davrga mansub 97 ta yodgorlik topilgan boMib, shulardan 23 tasi shahar harobasidir. Q an q a Toshkent viloyatining Oqqo‘rg‘on tumani hududida Ohangaron daryo hududida joylashgan. Yodgorlik m il.aw . Ill- mil. XII asrlarga oid. Q anqa xitoy yozma manbalarida Bityan, o‘rta asrlarda Harashkent nomi bilan atalgan. Yodgorlik dastlab 1898 yilda Turkiston arxeologiya havaskorlar to ‘garagi a ’zolari tomonidan topilgan. XX asrning 60-70 yilllarida O ‘zbekiston respublikasi FA Arxeologiya instituti tom onidan tadqiqot ishi olib borildi. Qanqa to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida qurilib, umumiy maydoni 200 ga. Bir necha qator mudofaa devori va xandaklar bilan o ‘ralgan. Shahar ark, uchta shahriston va rabotdan iborat. U erdan kumush va mis tangalar, oltin va qimmatbaho toshlardan ishlangan taqinchoqlar, sopol haykalchalar, ostodon, mehnat qurollari va devoriy suratlar topilgan. Mil. XII asrda Ohangaron daryosi o ‘zanining o ‘zgarishi tufayli suvsiz qolib harobaga aylangan. Qadimgi davr m e’moriy obidalarida tasviriy san’at keng qoMla- nilgan. Masalan, D alvarzintepa ibodatxonasining Baqtriya xudolariga bagMshlangan devoriy sur’atlari, Fayoztepa va Qoratepa Budda ibodatxonalaridagi devoriy suratlar, Tuproqqal’a va Erqo‘rg‘on devoriy rasmlari bunga misol bo‘la oladi. Lekin tasviriy san’at monumental san’atning ustivor yo‘nalishi hisoblanmagan, u haykaltaroshlik bilan bog‘liq holda rivojlangan. Haykaltaroshlikning asl nam unalari Shimoliy Tohariston va Xorazm madaniyatida o ‘zining yorqin ifodasini topgan. Baqtriya-Toharistonda eng qadimgi haykallar kompozitsiyasi X olchayon saroyidan topilgan. Xolchayon Surxondaryo viloyati Denov tumanida joylashgan. U ikki qismdan iborat. Arxeologik tadqiqotlar Qorabog‘tepa va Xanaqotepada olib borildi. Bu erdan 9 xonali xokim saroyi topildi. U asosan xom g‘ishtdan qurilgan. Mazkur saroyning to‘rt ustunli ayvoni va katta zali tasviriy san’at va haykaltaroshlik namunalari bilan bezatilgan. H aykallam ing asosiy qismi kushon podsholari (Geray)ga bag‘ishlangan, ular tarkibida yuechjilar birga boshqa etnos vakillari boxtariylar ham bor. X alchayon haykallari saroy devorining uch tomonini egallagan. Unda a ’yonlar va kurash sahnasi, teatrlashgan mavzu, ya’ni og‘ir gulcham barlam i k o ‘tarib turgan bolalar haykallari, aktyor byustlari, muzika asboblarini tutgan ayol haykallari va boshqalar. Kompozitsiya markazida podsholik xomiysi - Afina, Gerakl, Nika (Yunon xudolari)ning siymolari tasvirlangan. A yritom Termizdan 18 km sharkda Amudaryo soxilida joylashgan. 1932 yilda bu erda topilgan tosh rasmlami M .E.M asson o'rgangan. 1933 yilda maxsus ekpediciya uyushtirildi. Ayritom - ibodatxona harobasi b o ' lib, bu erda asosan oxaktoshdan yasalgan haykallar topildi. Havkallarda soz chalayotgan ayollar tasvirlangan, budda diniga oid haykallar ham topilgan. XX asrning 60-70 yillarida 0 ‘zbekiston San'atshunoslik ekspeditsiyasi tadqiqot ishlarini davom ettirdilar. Natijada fo rt, buddizm dini kompleksi, qabr va baktriya yozuvi boMgan hayka liar guruhi topilgan. Baqtriyada buddizm davlat dini darajasiga k o ‘tarilgach, Budda haykaltaroshlik san’ati ma’naviy hayotning mazm uniga aylandi. Bularni Dalvarzintepa. Fayoztepa, Ayrtom, Qoratepa va boshqa yodgorliklarda ko'rishim iz mumkin. Baqtriya-Toharistonda buddizm ni qabul qilgan mahalliy ustalarning professional maktabi shakllanadi Shimoliy Baktriyaning eng katta ibodatxonasi Term iz yaqinidagi Q o ra tep a yodgorligi hisoblanadi. Yodgorlik dastlab B.Ya.Staviskiy tomonidan o‘rganilgan. Bugungi kunda bu erda turli soha mutaxassislari, yapon olimlari tadqiqoti ishlarini olib borishmoqda. Bu erda sakkizdan ortiq inshootlar majmuasi ochib o‘rganilgan. Har bir bunday inshoot yoMak - -ayvonlar o‘rab turgan to‘g ‘ri to'rtburchakli katta hovli va er ostiga qurilgan inshootlardan iborat. Xonalardan Budda haykali, buddizm ga xos inshoot-stupalar topilgan. B archa stupalar bir xil qurilgan. Ularning asosi to'rtburchak bo‘lib, uning ustiga silindirsimon inshoot qurilgan, uning usti gumbazsimon tarzda b o ‘lgan. Ustiga yog‘och yoki toshdan yasalgan langar o ‘matilgan. Langarda toshdan yasalgan bir necha soyabon boMgan. Soyabonlar muqaddas daraxt ramzi boMib, buddistlar uni chatra deb atashadi. Shu daraxt soyasi ostida Budda o ‘zining g ‘oyalarini ishlab chiqqan. Er ostiga qurilgan inshoot bilan er ustiga qurilgan inshoot bir biri bilan bogMiq boMgan. Ular zinalar orqali birlashtirilgan. Koratepa ibodatxo- nasining devorlariga diniy mazmundagi rasmlar va ibodatxonani qurilishda hom iylik qilgan insonlaming rasmlari solingan. Rasmlar katta m ahorat bilan chizilgan va o ‘sha zamonning diniy mafkurasini o ‘zida aks ettiradi. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida Qoratepaning shim oliy qism idan mahobatli stupa topildi. Uning faqatgina tagkursisi saqlanib qolgan. 1968 yili yuqoridagi ibodatxonadan 2-3 km shimoli-sharkda F ay o ztep a ibodatxonasi topilgan, hozirda u toMa o ‘rganib chiqilgan. Fayoztepa vihara tipidagi ibodatxona ekanligi isbotlangan. U uch qism dan iborat boMib, har birida hovli boMgan, ularning atrofida uylar joylashgan. Ibodatxonaning markaziy qismida diniy m arosim lar o ‘tkazilgan. Ikkinchisi qismi monastir, uchinchisi esa xo‘jalik ishlariga moMjallangan inshootlar boMgan. Markaziy qismda yaxshi saqlangan stupa topilgan. M arkaziy qism ning ayvonidan loy va ganchdan yasalgan Budda, uning safdoshlari-badisatvalarning haykallari topilgan. Ular qizil rang va tilla suvi bilan bezatilgan. Devorlarga diniy marosim rasmlari tasvirlangan boMib, ularda hayotiylik izlari ko‘rinadi. Oq marm ar va alebastrdan ishlangan haykallar ham topilgan. 1972 yilda bu erdan oq m arm artoshdan yasalgan muqaddas Badxi daraxti tagida o'tirgan Budda va tik turgan ikki ruxoniy haykali topilgan. Q oratepa va Fayoztepa rasmlari Xindistondagi ibodatxonalar qurilishi va uning rasm laridan farq qiladi, lekin Sharqiy Turkiston va Uzoq Sharqdagi ibodatxona va rasmlarga yaqin. Shuning uchun ham buddizm 0 ‘rta Osiyodan mazkur hududlarga tarqalgan degan xulosaga kelingan. Lekin, Xitoy va Olmon olimlari Budda dini Sharqqa 0 ‘rta Osiyo orqali kirib bormagan, degan fikrdalar. 1971 yilda Surxondaryo viloyati Sho‘rchi tumanida D alvarzintepa yodgorligi ochildi. U m a’muriy bino qoldiqlari, kulollar yashaydigan xonalar tadqiq etildi. Dalvarzintepadan ikki yarusli xum donlar ham topilgan. Topilgan ashyolar kulolchilik yuksak darajada boMganligini ko'rsatadi. 1972 yilda Dalvarzintepadan 115 ta oltin buyum lardan tashkil topgan xazina topilgan. Mil. II-III asrlarga oid m azkur xazinadan sirg‘a, bilakuzuk, kamarband, uzuk, oltin shodasi, sopol idishlar, haykalchalar, taqinchoqlar, tangalar, shaxmat donalari topilgan. Dalvarzintepa atrofida ibodatxonalar boMib, ularning harobalaridan buddizmga oid turli haykallar topilgan. Dalvarzintepadan ancha uzoq boMmagan joyda Kushon davriga oid qabriston ochildi. U nda odam suyaklari, sopol idishlar, taqinchoqlar, tangalar olindi. U ning eng pastki qatlamida murdalar xumga k o ‘milgan. Tozalangan suyaklam ing borligi uni zardushtiylarga xos ekanligini bildiradi. B unga o ‘xshash qabristonlar Tojikistondagi Tulhar, Ko‘kqum, Oriqtov, Turkma- nistondagi Babashov qabristonlaridir. Tulhar qabristonidagi 350 g o ‘rdan 219 tasi o ‘rganilgan. Bu erdagi go‘rlar laxad va yorm a shaklida. OMiklami yasatib, boshlarini shim olga qaratib ko‘mganlar. Qabrlarga sopol idish, taqinchoq, qurollar ham ko'yilgan. 1972 yilda Angor tumanidan 16 gektami egallagan Zartepa shahar harobasi topildi. Uylarning devorlari paxsadan qilingan. Aholi yashash xonalarinng maydoni 4-15 m2 ni tashkil qiladi. Bu erdan ibodatxona, Buddaning oltin suvi yuritilgan boshi va gavdasi topilgan. Buddist- lam ing saqlanib qolgan stupasidan bitta oltin plastinka k o ‘zacha va yunon tangalariga taqlid qilib ishlangan Vasudeva I tangalari (ular 500 dan ortiq tanga) topildi. Shuningdek, Zartepaning 100 metrli mudofaa devori ham o ‘rganildi. Topilgan ashyolar Zartepaning m il.av I asrga mansub ekanligini ko‘rsatadi. Qadimda mazkur shaham ing 4 ta darvozasi bo‘lgan. Mudofaa devorlarining 9 metr, IV-V asrlarda esa 2 metr boMgan. 0 ‘zbekistonning qadimgi davrida amaliy san’at ham yuksak darajada rivojlanadi. Xususiy muhr, tam g‘alar, mahalliy hokim lik nishoni gemma va tangalar zarb qilina boshlandi. Diniy va dunyoviy harakterga ega boMgan har xil terrokota haykalchalari ham ishlab chiqila boshlandi. Terrakota haykalchalarda ayollar aks ettirilgan boMib, ular ikki xil tuzilishda boMgan. l)Tik turgan holda, o ‘ng qoMi ko‘krak ostida, chap qoMi qomi ustida qo‘yilgan. 2) Tik turgan holda boMib, qoMlarida oyna ushlab turgan holda tasvirlangan. Terrakota haykalchalarda maxalliy etnik tiplar va mahalliy ust-boshlarda tasvirlangan. M il.a w . II asrlardan boshlab, otliq chavondozlar tasvirlangan terrakota haykalchalar keng tarqalgan. Bular yuejilar faoliyati bilan bogMiq edi. Bu davrda mulkiy tabaqalanish protsessi ham jadal sur’atlar bilan kechdi. N atijada ilgari m arkazlashgan shahar hokimiyati nufuzi pasayib, dehqonzodalar ta’siri oshib bordi. Download 11.72 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|