N. A. Egamberdieva
M avzuni mustahkamlovchi savollar
Download 11.72 Kb. Pdf ko'rish
|
download-edfiles-19468
- Bu sahifa navigatsiya:
- Y odda tuting! Rivojlangan o ‘rta asrlarda
- 5-§. 0 ‘rta asrlarda Evropa va Rossiya Ilk o ‘rta asrlarda Rossiya hududida slavyanlar
- «qabriston dahasi»
|
M avzuni mustahkamlovchi savollar:
1. R ivojlangan o ‘rta asrlar qanday bosqichlarga boMingan? 2. Q anday yangi tur binolar vujudga kelgan? 3. P ishiq gMshtdan qachondan foydalana boshlangan? 4. Sardoba nima? 5. T em uriylar davri shaharsozligining o‘ziga xos tomonlarini ko‘rsating? 6. 0 ‘rta asrlarda Rossiyada qanday madaniy yodgorliklar saqlanib qolgan? Y odda tuting! Rivojlangan o ‘rta asrlarda • X asrdan pishiq gMsht qurilishda ishlatila boshlangan. • P ishiq gMshtdan ishlangan dastlabki imorat Ismoil Somoniy maqbarasidir. • XII asrdan sirlangan koshin va mayolika ishlatish usuli kashf etilgan. • A rab ota maqbarasida ilk m arta peshoq qurilgan. • M aqbaralardagi chodirsim on gumbazlar «gumbazi turkistoni» nomini olgan. • M asjidlar turar joylar tarzida qurilgan. • M inoralar m asjidlar yonida qurilib, ularda azon aytilgan. • S ardobalar suv yig‘adigan .inshootdir. • A m ir T em ur davrida ark-shahri darun, shaxriston-hisor deyilgan. • Sam arqand hududida 73 ta m e’moriy yodgorlik saqlanib qolgan. 5-§. 0 ‘rta asrlarda Evropa va Rossiya Ilk o ‘rta asrlarda Rossiya hududida slavyanlar istiqomat qilishgan. U larning kelib chiqish tarixi haqida Gerodot asarida ba’zi bir m a’lum otlar saqlanib qolgan. Arxeologlar ularning turmush tarzini qabrlari asosida tiklaganlar. Arxeologik tadqiqotlar natijasida slavyanlar Sharqiy Evropaning o ‘rmon hududlarida, Smolensk oblastida, Volga, Dnepr, D esna va Seym daryolarining yuqori oqimlarida yashaganliklari aniqlangan. U erlardan topilgan qabrlardagi m urdalar quydirilgan va kuydirilmagan xolda boMgan. Yonlaridan turli buyum lar-sopol idishlar, Rim buyumlar, zeb-ziynatlar, tangalar topilgan. Bunday qabrlar topilgan hududlar «qabriston dahasi» deb nomlangan. U lam ing xronologik doirasi mil avv.il asrdan boshlanib, ba’zi hududlarda m il. VIII asrgacha davom etgan. Ular lalmi dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi slavyan qabilalari boMgan. Vizantiya tarixchilari ularni sklavin va antlar tarzida tilga oladi. Mil. Ill—V asrlarga oid Volga bo'yida Bereznyaki shahari topilgan. Uning atrofi jarlik bilan o ‘ralib, yog‘och devor bilan mutahkamlangan. Shahardagi barcha uylar yog‘ochdan qurilgan. S hahar m arkazida eng katta jam oat binosi boMgan. Uylardan temir buyum lar, sopol idishlar, urchuq, bigiz, tosh dazmollar topilgan. Shahardan dahm a topilgan. U erda murdalar kuydirilgan. Yozma manbalarga qaraganda faqatgina slavyanlarda murdalar kuydirilgan. Mil. V asrda R im imperiyasi emirilgach, slavyanlar Rim imperiyasi ta’sirida boMgan hududlami egallab olganlar. IX -X III asrlarda Rossiya hududlarida ibtidoiy jam o a tuzum i emirilib, feodal tuzumi shakllana boshlagan. Lekin bu jaray o n Rossiyaning slavyanlar yashab turgan hududning hamma jo y id a ham bir xil kechmagan. VII-IX asrlarda jan u b iy -g ‘arbiy hududda yashayotgan slavyan qabilalarida dehqonchilik madaniyati rivojlangan boMib, ular em i plug bilan haydab dehqonchilik qilishsa, o ‘rm on hududlarida yashaydigan sharqiy slavyanlarda esa, qirqma dehqonchilik bilan shug‘ullanib, ular erni temir bolta, katta aspichoq va ketmoncha (motiga) bilan ishlov berganlar. Qirqma dehqonchilikda, dehqonlar dastlab daraxtlarni qirqib, quritib olgach, ularni kuydirganlar va ekin maydonlariga aylantirganlar. Ayni paytda R ossiyaning markaziy hududlarida VII-IX asrlarda rus shaharlari ham vujudga kela boshla gan. Bunga sabab hunarmandchilik va tovar ayirboshlashning rivojlanishi boMgan. Bu davrda hunarm andchilikning degrezlik, temirchilik, zargarlik, to‘qimachilik, suyakkka ishlov berish, ydg‘och- sozlik kabi sohalari mavjud boMganligi arxeologik tadqiqotlar natijasida aniqlandi. Rossiya hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida VII—VIII asrlarga oid Ladoga shahridan patriarxal jam o ag a xos katta uy, Romna shahrida esa shu davrga oid loy devori boMgan ertoMa izlari topilgan. IX -X asrlarga kelib aholining yashash tarzi o'zgargan, Ladoga axolisi omborxonasi, donxona va molxonasi boMgan alohida uylarda yashay boshlaganlar, katta shaharlar shakllana boshlagan. Jum ladan K iev, Smolensk, Chernigov, Novgorod kabi shaharlar vujudga kelib, o ‘sha davrlardagi ijtimiy iqtisodiy taraqqiyot to‘g‘risida m a’lu- m otlar berdi. Lekin X asrdan boshlab Rus madaniyati to‘g ‘risidagi m a’lum otlar k o ‘proq yozma manbalardan olinadi. Sharqiy Evropaning janubiy dashtlarida mil. II asrdan o lo n lar iste’qom at qilganlar. Ularning ko'pchiligi ko‘chmanchi chorvador qabilalar boMgan. Skif, sarmat va olonlar bir-biriga yaqin boMib, ilmiy adabiyotlarda ulam i eroniy tilda so‘zlashganlar deyiladi. Aslida ular turkiy tilning turli laxchalarida so ‘zlashganlar. Olonlardan bizgacha mozor q u rg ‘onlar saqlanib qolgan. Lekin ularning m ozor-qo‘rg‘onlarida jihozlar nisbatan kam, ba’zilarida esa, umuman uchramaydi. Lekin olonlarning qadim gi Pantikapeyning Kerch shahrida daxmalari topilgan. U erdan shisha idishlar, didsiz, dag‘al ishlangan qimmatbaho toshlar, zeb-ziynatlar v a sarmat qurollari tipidagi qurollar topilgan. 0 ‘qlari uch parrakli qilib tem irdan ishlangan. Bir tig*li to‘g‘ri shamshir bilan birga sarm atlam ing shamshiri ham ishlatilgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida ularning ijtim oiy-iqtisodiy hayoti to‘g‘risida maMumotlar kam to ‘plangan. O lonlar xalqlarning ommaviy ko'chish jarayonida ishtirok qilib, G alliya, Ispaniya va Afrikadan izlari topilgan. Olonlar I ming yillikning birinchi yarmida xazarlar ta’siriga tushib qoladi. VIII asrgacha boMgan X arkov shahriga yaqin Saltov qabristoni olonlarning xazarlar davriga oid. Q abrlar sun’iy g ‘or ichida joylashgan. Murdalar yotqizilib ko‘m ilgan. Bu erdan jang boltalari, yakka tigMi shamshirlar, zeb-ziynat buyum lari va turli sopol buyum lar topilgan. Qabrlardan topilgan buyum lar olonlarda mulkiy tabaqalanish boshlanganligini ko‘rsatadi. Shuningdek, bu erdan topilgan buyumlar Shimoliy Osetiyadagi qabrlardan topilgan buyumlarga o ‘xshash boMganligi sababli, ulam i olon qabilalariga tegishli ekanligi isbotlandi. X azarlarg a oid'qabrlar Donda, Sim lyansk qishlogM yaqinida, Sarkelda olib borilgan tadqiqotlar natijasida aniqlandi. S arkel sliah ri IX asrda xazarlar tomonidan asos solingan. Q a l’a devori va binolar pishiq gMshtdan qurilgan. GMshtlarda ustalam ing tam g ‘alari bor. Ko‘p uylar yog‘ochdan qurilib ustidan loy bilan suvalgan. Bu erdan pulug tishi, don o'ralari, tem irchilik va kulolchilik ustaxonalari topib o‘rganilgan. Sopol idishlar kulolchilik charxida ishlangan. X asrda xazarlarni Svyatoslav enggach, dashtda olonlar va xazarlar deyarli y o ‘q boMib ketadi. X asrdan dashtni pec h en eg lar, keyinchalik tu r k la r va kipchoq lar egallaydi. Bu ko‘chm anchi qabilalam ing izlari bizga faqat, qurolli jangchilar ko‘milgan mozor-qo‘rg‘onlardan m a’lum. Bu qo‘rg‘onlardan topilgan qilichlar - qayrilgan yakka tig‘li b o ‘lgan. Ularning tigM tashqariga, orqa tomoni ichkariga bukilgan. Yakka tigMi qilichni sidirib urganda qo‘sh tigMi qilichga nisbatan chuqurroq botgan. Bu qilich k o ‘chmanchi chorvadorlar orasida IX asrdan pay do boMgan. Yaqin va 0 ‘rta Sharqda, Rossiyada XIV asrdan, G ‘arbiy Evropada XVI asrdan keng tarqalgan. Qilichdan ko'proq engil qurollangan suvoriylar foydalanishgan. Baltika bo‘yi hududlarida ilk o ‘rta asrlar tarixi ham qabrlar asosida o'rganilgan. Mil. II—V asrlarda Latviyada m ozor-qo‘rg ‘onlarga ko‘p odamlarni ko‘mish odat boMgan. Shimoliy Latviya va Estoniyada esa, tosh terib ihota qilingan qabrlar rasm boMgan. Q abrlam ing qaysi qabilaga mansubligini dafn uslubi va topilgan buyum lardan aniqlash mumkin. XIII asrdan Baltiqabo‘yi axolisi nemislar ta ’siriga tushib qoladi. X asrdan Sharqiy Evropaning turli viloyatlarida m urdalari kuydi- rilgan mozor-qo‘rg‘onlar topilgan. Ularda mulkiy tabaqalanish yaqqol ko‘rinib turibdi. Chokarlar (drujinnik) qabrlari alohida ajralib turgan. Ular aholining zodagon tabaqasidan boMib, qo‘shinning asosini tashkil etishgan va majusiylar odati bo'yicha dafn qilingan. XI asrdan boshlab xristianlik dini qabul qilingach, m ajusiylar odati man qilinadi. Smolensk yaqinidagi Gnezdovo qishlogMdan 3 m ingga yaqin mozor- qo‘rg‘on topilgan. Undagi markaziy mozor-qo‘rg ‘onning balanligi 10 metr, aylanasi 100 metr keladi. M ozor-qo‘rg‘onning tagida bir qancha m urdalar kuydirilgan gulxanlar topilgan. Gulxanlardan ajoyib qurollar, zeb ziynatlar, 0 ‘rta Osiyo tangalari (dirham), dubulg‘a, nayza, ko‘sh tigMi shamshir, rus o‘yma naqshi bilan bezatilgan tem ir plastinkalar va ko‘milgan otlar topilgan. Bu mozor-qo‘rg‘onda knyaz dafn etilgan. Bu katta mozordan tashqari yana 700 dan ortiq m ozor-qo‘rg ‘onlar ham tekshirildi. Lekin ko‘p mozor-qo‘rg ‘onlar bo‘sh turibdi. B ular chetda xalok boMgan jangchilaming ramziy qabrlari boMishi mumkin. Ozod xotin-qizlarning qabrlari alohida boMgan. U lar orasida ham mulkiy tengizlik izlarini kuzatish mumkin. Boy tabaqa vakillariga tegishli mozor-qo‘rg‘.onlarga cho‘rilari va qullari oMdirib kuydirilib ko‘milgan. Bu haqda o‘sha davr yozm a manbalarida ham maMumotlar saqlanib qolgan. Bu erdagi m ozor-qo‘rg‘onlarida m ehnat qurollari deyarli uchramaydi. Harbiy qurollar bor. Sham shirlam ing boshi dumaloq, gulbandi to‘g‘ri boMib, boshi va gulbandiga kum ushdan naqsh berilgan. Uning yuzi enli boMib, uzunligi bir m etrgacha boMgan. Gnyozdovadan topilgan o‘qlar romb shaklida boMgan. D ubulg‘alari kuloxsim on boMib, ularni shishak deb atashgan. Qalqonlari yog‘ochdan yasalib, o ‘rtasiga tem ir qoplangan. Temir sovut parchalari topilgan. Sovutlar G 'arbiy Evropada antik davr oxirlarida yo ‘qolib ketgan, faqatgina X II asr boshlarida salb yurishlari boshlangandan keyin yana paydo b o ‘ladi. Yaqin va 0 ‘rta Sharqda, 0 ‘rta Osiyoda doimo jangda sovutda yurishgan. G nyozdovodan slavyan yozuvi namunasi topilgan. Shuningdek, oltindan ishlagan turli buyum lar v a hozirgi zamon qaychisiga o'xshash qaychi ham topilgan. Sharqiy Evropadagi m ozor-qo‘rg‘onlardan topilgan buyumlar, asosan tanga pullar axolining tashqi aloqalarini aniqlashga imkon berdi. Bu erdan V izantiya pullaridan k o ‘ra, Samarqand, Buxoro va Abbosiy halifaligining dirhamlari ko‘p topilgan. Bu shaharlar X asrdayoq Rus bilan iqtisodiy va madaniy aloqada boMganligini ko‘rsatadi. Bu pullar ham asosan Rossiyaning Kiev, Smolensk va Novgorod shaharlarida ko‘p to ‘plangan. 0 ‘rta asrlarda Rusda tem irchilik rivojlangan. Harbiy qurollar bilan birgalikda pichoqlar ham po‘latdan ishlangan. Temir R usda ruddadan olingan va ulam ing tarkibida nikel boMgan. Zargarlikda XI asrdan m urakkab usullarda naqsh berish takomil- lashgan. Zarxoshiya, qubba, quym a naqsh va qora kum ushga(qora kum ush-qalay, mis, kumush va jilosiz qoramtir oltingugurt qorish- m asidan iborat boMadi. Unga dastlab naqsh o‘yilgan keyin ko'zalarga qorishm a quyilgan.) naqshlari ishlangan. S ir va xal b erish san’ati kashf etilgan. K ievda sirlash ustaxonasi topilgan. Unda sir eritadigan tigellar, har xil k o ‘ralar, eritilgan turli rangdagi sir massalari topilgan. Hoshiyali sir quym a sir(sirlash uchun m etallning ustiga botirma chuqurchalar berilgan)ga nisbatan murakkab boMgan. Turli ranglardagi shishalardan ishlagan bilakuzuklar topilgan. O ldinlari ularni Vizantiya yoki Suriyadan keltirilgan deb hisoblashardi. Lekin keyinchalik uning K ievda ustaxonasi topilgan. Unda shisha eritadigan gilvata tigellar, buzilgan bilakuzuk parchalari va buzilgan asboblar topilgan. R us shaharlarida IX asrlardan kulolchilik buyumlari charxda ishlana boshlagan. Kulolchilik buyumlarining shakli hamma erda bir xil boMgan. Bu slavyanlar yashagan hududning madaniy birliginidan darak beradi. K iev s h a h r i markazida knyaz qasri boMgan. Qasm ing poydevori toshdan ishlangan. Devorlari yupqa gMshtdan ishlanib, m arm ar bilan ishlov berilgan. Qal’a devori yog‘ochdan ishlanib, loy bilan suvalgan. Burjlari toshdan ishlangan. XI asrda rus knyazlari o ‘zlarining tangalarini zarb qilishgan. Har bir knyazning o ‘z urug‘ tam g‘asi boMgan. Knyaz o'z ig a tegishli har bir narsaga o‘z tam g‘asini bosgan. XII asrdan V ladim ir-S uzdal e rla ri siyosiy -iq tiso d iy jihatdan yuksala boshlaydi. Hunarmandchilik bilan birga shahar m e’m orchiligida ham o ‘zgarishlar boshlanadi. Rus knyazi Andrey Bogolyubskiy cherkovlarini oq harsangdan qurdiradi. Darvozalari oraligMga yog'och- dan ishlangan ko‘tarmalar boMgan. U qurdirgan Bogolyubov shahri ham oq harsang toshdan ishlangan. Bugungi kunda uning m inorasi saqlanib qolgan. Shahar ko‘chalari ham oq harsang taxtalar yotqizilgan. Shuning- dek, bu davrdan cherkov devorlariga odamlar xayvonlar va o'sim lik- lam ing suratlari toshga o‘yib ishlangan. Vladimir shahridagi Dmitriy va Yurev Polskdagi Georgiy ibodatxonalari afsonaviy rasm lar bilan bezalgan. Rus me’morchiligida kamda kam xollarda tosh ishlatilgan, asosan, yog'och va tuproqdan ishlangan. Rus qishloqlari ham m ozor-qo‘rg‘onlardan m a’lum. Ular daryo bo‘ylarida uchraydi, yumaloq shaklda boMib, balandligi o ‘rtacha 2 metr boMgan. Murdalar uchun chuqur qazilmagan. Ular er ustiga yotqizilgan. Qabrlarda jang va mehnat qurollari kam uchraydi, odatda pichoqlar, kamar to'qalari va sopol idishlar bor. Ayollar qabrlarida o ‘ziga xos z e b - ziynatlar va temir o'roq uchraydi. Har bir qabila ayollarining o ‘ziga xos zeb-ziynat buyumlar dastasi boMgan. Qabilalar chegarasini aniqlashda ayollam ing chakka halqalari m uhim o ‘rin tutadi. C hakka xalqlami ayollar sochlariga taqishgan. Teterevodagi drevlyanlam ing chakka xalqalari uzukka o‘xshagan, severyanlarniki spiralsim on boMgan, drego- vichlamiki mis marjon boMgan, radimichlamiki, etti nurli sh u’lasimon, vyatichlarniki etti parrakli, slovenlamiki romb shaklida boMgan. Rus qishloqlarining o‘zlarida temirchilik va zargarlik ustaxonalari boMgan. Ular o‘z qabiladoshlari uchun buyumlar yasab berishgan. Rus qishloqlarida oMiklarni mozor-qo‘rg‘onlarga ko'm ish xristianlik dini qabul qilgach ham davom etavergan, chunki ular o ‘zlam ing maxalliy urf-odatlarini XIV asrlarda ham unutishmagan edi. Jum ladan, shu asrda vyatichlam ing ko'plab mozor-qo‘rg ‘onlari uchraydi. XIII asrda mo‘g‘ullarning istilosi Rusni m adaniy va iqtisodiy jihatdan tushkunlikka tushirib q o ‘yadi. Ilgarigi hunarm andchilik turlari y o ‘qolib ketadi. Rossiya davlatining poytaxti M oskva sh ah ri qadimgi yilnom alarda 1147 yildan boshlab tilga olinadi. U Suzdal knyazligini chegara hududidagi shaharcha boMgan. Bu erda knyaz Yuriy Dolgorukiy 1156 yilda K rem lni dastlab yo g‘ochdan qurdiradi. Bu Krem lning izlari bizgacha saqlanib qolmagan. M o‘g‘ullar bosqinidan keyin, XIV asr boshlariga kelib, M oskva yirik rus shahriga aylanadi. Shu davrda Ivan K alita 1339 yilda Kremlni dubdan bino qildiradi. Arxeologik tadqiqotlar natijasida q al’a devori aniqlandi. 1367 yilda Dmitriy Donskiy m o‘g ‘ullarga qarshi qattiq turish uchun Kremlni birinchi m arta oq toshdan qurdiradi. Uning m aydoni xozirgi Kremlga deyarli teng boMgan. Uni «O qtosh shahar (Belokamennaya)» deb atashgan. 0 ‘sha davrdan Kreml yonida qurilgan cherkov va Zvenigorod, Troica-Sergievo m onastirlar saqlanib qolgan. X IV -X V asrlarga oid ba’zi buyumlar hozirgi davrgacha etib kelgan. U lardan asosiysi M onom ax telpagidir. U ulug‘ knyazlikning muhim belgisi hisoblangan. Ammo bu telpakning Monomaxga xech qanday aloqasi y o ‘q. Bu knyazning toj kiyishi to‘g ‘risidagi afsona XVI asrlarda to ‘qilgan va «Tilla telpak» M oskva knyazlarining vorislik xazinasiga kiritilgan. Telpak sakkiz qirrali, telpakni hosil qiladigan sakkizta oltin plastinka gul, yulduz va novdalar tasvir etilgan juda nozik oltin bilan qoplangan. Telpak chetiga qunduz tutilgan. Telpak naqshi arab guli deb ataladi. Shuningdek, telpakning yana bir nusxasi 0 ‘rta Osiyodan topilgan. Shu sabab uni 0 ‘rta Osiyoda ishlangan degan fikrlar bor. R usda o ‘t o c h a r q u ro lla r XIV asrning ikkinchi yarmidan paydo boMgan. Vaholanki, miltiq XIII asrda islom mamlakatlarida ixtiro qilingan edi. Zam baraklar dastlab toblagan temir halqalardan yasalgan. XV asrdan boshlab esa, m isdan ishlangan (ayrim mis halqalar quyilib keyin payvand qilingan) zam baraklar ko‘p ishlatila boshlangan. R usda q a y rilg a n q ilic h d an XIV asrlardan boshlab foydalana boshlangan. XV asrda rus harbiylari tez yurishga yordam beradigan changM ni ixtiro qiladilar. U hozirgi zamon chang‘isiga o ‘xshab ketadi. M azkur chang'ilardan jangchilam ing jangda qoMlaganliklar yilnoma- larda yozib qoldirilgan. X IV -X V asrlar Rusda zarb qilingan asosiy pullar kumush «denga» boMgan. «Denga» so‘zi «tanga» so'zining o ‘zgargan shaklidir. U m o‘g ‘ullar orqali 0 ‘rta O siyodan kirgan. Bu davrda zarb qilingan tangalam ing suratlari juda xilma xil boMib, uning bir tom oniga Oltin 0 ‘rda xoni nomi yozilgan. Bu o ‘sha davrda Rusda mayda yarim m ustaqil davlatlar mavjud boMganligidan dalolat beradi. Bunday mayda davlatlam ing mavjud boMishi Rus davlati taraqqiyotining rivojiga katta to ‘siq boMgan edi. Rus davlatini birlashtirish ishini XV asrning oxirida Q iiy ro q to sh d a n ishlangan Q o ‘l c h o 'q m o ri. 'I c lio 'q m o rla ri. Ilk palt-olil. T o sh q irtf'ic h . I’alt-nlit d a \ r i . M u sic d a v ri lo sh q u r o lla r i. N e a n d e rla l odam . T e sh ik to sh . T ik la n g an . O v m a n z a ra si. Z a ra u J s o y . Saymalitosh. M il.aw. II mingyillik. Od a in. xo'kiz, cchki, qoplnn. il. omuch va boshqa narsalar lasviri. Lyasko. F ransiya. So’nggi pakolit A llam ir.Fransiya. So'nggi paleolit A ntik d a v r sopol b u y u n ila r i n a q s h la ri: l- q o ra gulli p e lik a , 2 - q i/il g u lli bom biliy, 3 -q o ra yulli a m fo ra , 4 - k ilik v a iin d a ” i tasv ir. Q o ra ” iiIli id ish . V u n o n isto n . S a k la r. P ersopol s a ro y id a g i ta s v ir. S ak p o d sh o si S k u x n a. S k if la r n iii" q u ro lla ri: 1 - 3 -te m ir q ilic h la r, 4 -6 -te m ir n a y z a la r, 7 -1 0 -b ro n z a . S a k la rn in g bay ra m libosi. m o z o r-q o 'rg 'o n i. O lm a -O ta . Download 11.72 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|