N a m a n c a n d a V l at universitkti viaxkamon q o d I r j o n o d I i j o n o V i c h d I n s h u n o s L i k
Download 4.01 Mb. Pdf ko'rish
|
Dinshunoslik. Maxkamov Q
|
Animizm - lotincha jon rux 1708 yilda nemis olimi Shtal
muomilaga kiritgan 1871 yilda Teylor tomontdan etnografiyada q o’llanilgan XIX asming 70-80 yillarida uni o ’rganish keng yo’lga q o’yildi XX asming 90 yillaridan boshlab ayrim katolik cherkovi vakillari (Shmidt) olimlardan (Marett, Vundt) animizmni cheklanganlik va bir tomonlamalikda ayblashlarga qarshi kurash olib bordilar. Is chiqarish, xudoyi va hokazo. Animizmga ko’ra jon va ruh har bir narsa va predmetda, har bir o ’simlik va hayvonda, har bir odamda mavjud. Jonning kuchi ruhiy bo ’lishi, abadul-abad barhayot qolishida-dir. Animizm har bir kishida uning hayoti va ongining manbai jon va ruhiy quw ati bo’lib, jon bilan ruh odam tug’ilmasdan aw al mavjud bo’ladi, tana paydo bo’lgach unga kirib hayot bag’ishlaydi, deb ta ’kidlaydi. Dastlabki davrlarda animistik tushunchada jonni soya yoki nafas olish bilan aynan bir narsa deb bilar edilar. Jon turli xalqlarda turlicha tasaw u r etilgan. Masalan, Shimoliy Amerikaning tub joy xalqlarida soya nomi bilan, nafas olish nomi bilan atalgan. 13 Jon va ruhlar to’g ’risidagi animistik din o ’zidan keyin kelib chiqqan ko ’pgina dinlarga ta’sir qilgan. Buddizm dinida olam uch qavatdan iborat hisoblanadi. Birinchi qavatdagi olam eng yuqori olam bo’lib, unda mutlaqo ruhiy osoyishtalik hukmron. Unda faqat sof poklangan ruhlargina mavjud deyiladi. Ruhni aslo bilib bo’lmaydi. Ikkinchi olam qavatida ruh qafasdan chiqib poklanadi, uchinchi qavat olamda odamlar va hayvonlar mavjud b o ’lib, bu olamda ruh qafasda yashaydi. Islom dinida o ’lgandan keyin tirilish to ’g ’risidagi ta’limot berilgan. Oxiratda barcha vafot etgan kishilar qayta tiriladi. Ular xudo tomonidan so’roq kilinadi, ular savob yoki gunoh ishlariga qarab jannatga yoki d o ’zaxga dohil bo’ladi-lar, deyilgan. Hozirgi davrda O ’zbekiston, Tojikiston va boshqa musulmon mamlakatlarida o ’lgan kishilaming arvohiga atab qurbon-lik marosimi o ’tkaziladi, xayr- ehson, sadaqa berish odatlari mavjud. Animizm dini tarixi yanada chuqurroq o ’rganish lozim bo ’lgan ilmiy muammo bo’lib, bu masalada jiddiy tadqiqotlar olib borish lozim, deb o ’ylaymiz. Shunday qilib, bundan 30-40 ming yillar a w a l animizm dini kelib chiqqan bo’lib, bu din undan keyin paydo bo ’lgan dinlarga ta’sir qiladi, hozirgi davrdagi dindorlar onggida animizmga xos tasavvurlar hamon mavjud. 14 FE T ISH IZ M tushunchasi (fr. Fetiche " tumor, " port.) XV asrdan beri ma'lum, portugaliyalik dengizchilar G'arbiy Afnkaning tub aholisi bilan uchrashganlaridan ko’rishgan. Fetish, ya’ni odamlar qo’li bilan yasalgan ayrim narsa va predmetlarda sirli ilohiy kuch-qudrat mavjud, deb o ’shalarga sig’inishni keltirib chiqargan. Fetishlarda kasallik, ins- jinslam i daf qilish, yomon ko’zdan saqlash, yaxshilik qiladigan, omad keltiradigan xosiyatli xususiyatga ega bo’lgan sirli tomonlar bo ’ladi, deb tasavvur qilingan. Fetishlar xilma-xil predmetlar; but, xoch, afsonaviy farishtalar, m a’budalar, avliyolaming rasmlari, haykallari payg’ambarlaming soch tolalari, kiyimlari; tumor, ko ’zmunchoq, tasbeh, ayrim maqbaralar, sag’analar, qabrlar, chorvadorlar orasida hayvon kalla suyaklari, shoxlari, k o ’z tikan, isiriq, do’lana kabi o ’simliklar, daraxt shoxlariga bog’langan alaf deyiladigan turli rangdagi lattalar. Shuningdek, ilmi-amal, irim-sirimlarga oid: qaychining ochilib qolishi, supurgini tikka qo’yish, kechki paytda tirnoq olish, kechasida uy supurish, jasadni tunab qolishi ham fetish b o ’lishi mumkin. Duolar yozilgan qog’ozni lattaga tikib uch, to ’rtburchak shaklida tumor qilib taqadilar. G o’yo shu tumor “yomon ko’z”dan, “ins- jins”lardan, xavfli kasalliklardan saqlaydi, omad keltiradi. Tumor yosh bolalar kiyimiga tikib qo’yiladi, chaqaloqlar beshigiga osib qo’yiladi, xotin-qizlaming bo’yniga taqiladi, hatto mashinalarga osiladi. 15 Eng ko’p tarqalgan fetishlardan biri ko ’zmunchoqdir. K o’z- munchoqlar toshdan qilinadi. Tosh teshiladi, b o ’yaladi, qora rangga oq ko’z qilinadi. K o’zmunchoqlar bolalar bilagiga, beshigiga, kiyimlariga osiladi, tikib qo’yiladi, bog’lanadi. Xotin-qizlar isirg’asiga bir-ikkita ko’zmunchoq qo’shib taqa-dilar. Shaxsiy engil mashinalarga ham isiriq, tumor, ko’z-munchoq osish rasm bo ’lgan. Xristian dinida Iso payg’ambaming but-xochga mixlab o ’ldirilishi ifodalangan, but-xochga sig’inish keng tarqalgan. Bunday butlar deyarli barcha cherkovlarda, xristian ruhoniylarining kiyimlarida, dindorlaming uylarida uchraydi. Xoch kichik hajmda bo’yinga taqiladi, xochni o ’pib tavob qilinadi. Isoning onasi Bibi Maryam rasmiga sig’inish ham keng tarqalgan. Xoch ham eng ko’p tarqalgan fetishlardan hisob-lanadi. Barcha xristianlar, ayniqsa katoliklar xochga ixlos qo’yishgan. Salibchilar, ritsarlar kiyimida xoch rasmi solin-gan edi. Poplar kiyimida ham xoch rasmi bor. Cherkovlar, ibodat uylari, monastirlar peshtoqida xoch bor. Xristian qabrlari ustiga xoch qo’yiladi. Fetishizm dini garchi qadim zamonlarda paydo bo'lgan bo ’lsa-da, hozir ham o ’z kuchida. Masalan, Turkiya, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Eron, Misr, Suriya kabi davlatlaming bayrog’ida yarim oy, yulduzlar tasviri bor, chunki osmon jismlari ilohiy kuch sifatida islomgacha bo’lgan davrlarda fetishlar edi. Masjidlar, madrasalar ustiga yarim Oy ramzi qo’yilgan. Qabrlar ustiga ham ba’zan oy, yulduz rasmi tushirilgan toshlar yoki yog’och o ’matilganki, bularda ham fetish m a’nosi mavjud, M a’lum m a’noda ulug’ siymolar, olimlar, sarkardalar, dohiylarga o ’matilgan haykallar, mavzoleylar ham fetishlar hisoblani-shi mumkin. Fetish hisoblangan ko’pgina asotirlar, kamyob buyumlar, predmetlar ayni paytda san’atga mansub bo’lib madaniyat yutuqlariga kiradi. Masalan, rus rassomlari ishlagan avliyolar rasmi tushirilgan ikonalar ana shunday san’at asarlaridir. Shuning uchun fetishga kiradigan ko ’zmunchoq, tumor, xoch kabilami ayrim yoshlar dinga ishongani uchun emas, balki bir (aqinchoq, zeb-ziynat buyumi deb taqib yuradilar. 16 SH O M O N IZM ibtidoiv jam oa tuzumi emirilishi davrida paydo bo’lgan qadimgi diniy e ’tiqodlardan biridir. Uning o ’ziga xos xususiyati - kishilar orasida go’yo turli ruhlar bilan munosabatda bo’la oladigan shomonlar (bizning mahalliy sharoitda shomonlar - baxshilar, folbinlar, parixonlar, ko’chirikchilar, duoxon, azoyimxonlar deb ataladi) qobiliyatiga ishonishdir. Shomonlarda kasalni davolash, odamlar qismatini karomat qilish, tabiatda xohlagan o ’zgarishlar qilish kabi m o” jizakor sirli qobiliyat bor, deb o ’ylashgan. Sehrgarlar magiya, ya’ni afsungarlik hatti-harakatlari bilan kishilarda ruhiy ko ’tarinkilik holatini yuzaga keltirishlari mumkin. Afsungarlar odatlari va duolari hunar-kasbda, harbiy ishlarda, chorvachilik, dehqonchilik, savdo ishlarida, tibbiyotda keng q o’llanilgan. Shomon do ’mbirasi yoki boshqa musiqiy asboblarda muno-jot kuylari, sirli duolar, g ’ayriodatiy raqs harakatlari, turli rasm-rusumlar jazavasi tutib, holdan toyguncha bajariladi. Masalan, zikr tushish hushdan ketguncha davom etadi. MAGIYA (Sehraarlik). Shomonizm bilan magiya-sehrgarlik juda yaqin bo’lgan dinlar hisoblanadi. Magiya diniy psixologiyaning o ’ziga xos amal qilishi bo ’lib, bu din sehr, afsun kuchi bilan insonga, hayvonga 17 Download 4.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|