N. Bozorboev, X. I. Yusupov, R. A. Narov, A. M. Ilmuradov, V. Rasulov, B. T. Xushnazarov, F. N. Bozorboev, A. T. Ilyasov

19.4. Blokli qolip 
Blok qolipning konstruktiv yechimi, to‘liq yaxlit (monolit) temir-betonli 
qurilishdagidek, yig‘ma-yaxlitli jamoat va uy-joy qurilishlarida ham foydalanish 
imkonini beradi. Qurilish rayonining iqlim sharoiti, transport yo‘llarining 
mavjudligi, yig‘ma temir-beton ishlab chiqarish sanoatining rivojlanganligi va 
texnik-iqtisodiy taqqoslash natijalariga ko‘ra, u yoki bu variant tanlanadi. Ko‘p 
hollarda monolit temirbeton va yig‘ma temirbetonning kombinatsiyalashgan-
birgalikdagi varianti qo‘llaniladi: 
• monolit tashqi va ichki devorlar va yig‘ma orayopmalar; 
• monolit ichki devorlar va yig‘ma tashqi devorlar hamda orayopmalar; 
• monolit ichki devorlar, yig‘ma orayopmalar va yig‘ma-monolit tashqi 
devorlar. 
Zavodlarda ishlab chiqarilgan tayyor holdagi hajmli-blokli elementlar 
nomenklaturasi kengayib bormoqda, ya’ni sanuzellar, lodjiya elementlari, lift 
shaxtalari, oshxonalar, axlat quvurlar, zina elementlari va hokazo. 
Uy-joy binolarini oqim (potok) usulida barpo etishda, ish hajmi deyarli bir-
biriga teng alohida ish jarayonlari bo‘yicha qamrovlarga bo‘linadi. Bu jarayonlar − 

---

111 
qolipni montaji, armaturalarni o‘rnatish, betonlash, yig‘ma elementlarni montaj 
qilish. 
Metall palubali yirik blokli qoliplar ko‘p hollarda oraliq-proletlari uncha 
katta bo‘lmagan tutashgan devorlar yacheykalarni betonlashda qo‘llaniladi. U 
to‘rtta devordan tashkil topgan, yagona blokka birlashgan yacheyka qolipdan 
iborat bo‘lib, uni to‘liq o‘rnatish va keyinchalik, ya’ni betonlash jarayonidan 
so‘ng kran bilan chiqarib olish mumkin. Demontaj qilishdan avval mexanik yoki 
gidravlik domkratlar yordamida ulamalar ko‘tarib qo‘yilib va qolip shchitlari bir-
biriga yaqinlashtiriladi. Ichki devorlarni va pardevorlarni qurishda blokli qolipni 
qo‘llagan holda, qo‘shimcha ravishda yirik shchitli qoliplardan ham foydalanish 
mumkin. Avval blokli qolipning bloklari o‘rnatiladi, ular o‘zaro tortuvchilar 
yordamida biriktiriladi. Keyin zarurat bo‘lganda, yirik va mayda shchitli qolipning 
alohida panellari va shchitlari o‘rnatiladi.
Lift shaxtalari va zina kataklarining devorlarini betonlashda yirik blokli 
qoliplarni ishlatish yanada maqsadga muvofiqdir. Konstruktiv jihatdan yirik blokli 
qolipning ikkita varianti mavjud. Birinchi variantda yonma-yon shchitlar vintli 
mufta yordamida kuch bilan tortib birlashtirilgan. (19.5v-rasm). Muftalardagi 
tortuvchilarni u yoqqa yoki bu yoqqa surish orqali hajmli blokni loyiha holatiga 
o‘rnatish, shuningdek, uni betondan ajratib olish mumkin. Ikkinchi variantning 
farqi shundaki, qolip to‘rtta egiluvchan shchitlardan tayyorlanadi, ular qolip ajratib 
olinayotganida egiladi, so‘ngra betondan ajratilib, betonlangan yacheyka 
markaziga tortib qo‘yiladi.
Ajratib olish uchun gidravlik yoki mexanik domkratlardan, markaziy 
aylanadigan ustundan foydalaniladikim, qaysikim, unga sharnirlar orqali 
tortuvchilar mahkamlangan va ular ham xuddi shunday egiluvchan shchitlar ham 
sharnirli biriktirilgan. Markaziy ustunning aylanishi evaziga burchak shchitlari 
egilib, markaz tomon tortiladi. Ustunning qayta aylanishi bilan qolip yana ishchi 
(dastlabki) holatiga keltiriladi (19.5g-rasm). 

---

112 
Lift shaxtasi qolipini montaj qilishda avvalambor qolip bloki tayanch 
tubiga va betonlangan pastki yarus devori chuqurchalaridagi tayanch 
kronshteynlarga o‘rnatiladi. Blokli qolipni ishchi holatiga keltirish mobaynida 
“siqilgan” qolip, ko‘chirish jarayonida pastki yarus devorlari perimetri bo‘yicha 
“rostlanib ketadi”. So‘ngra tashqi tomondan o‘zaro tortuvchilar bilan tortib 
biriktirilgan yirik shchitli qolip shchitlari va panellari montaj qilinadi.
Armokarkaslarni bir-biriga ulashda bog‘lash yoki olovsiz (payvandlash 
nazarda tutilgan) usullardan foydalangan afzal. Erigan metall uchqunlari yoki 
tomchilari qolip shchitlaridagi surkalgan moyni kuydiradi, bu esa betonlangan 
yuza sifatini yomonlashishiga va paluba shchitlarining ertaroq eskirishiga olib 
keladi.
Qamrovda yirik shchitlardan foydalanib betonlash ishlari barcha avvalgi 
jarayonlar tugatilgach amalga oshiriladi, beton qorishmasi qolipni butun balandligi 
bo‘yicha tanaffussiz 50 sm gacha qalinlikda uzluksiz ravishda qatlamlab quyiladi, 
kamida to‘rtta ishchi uchastkasi bo‘lishi kerak. Har bir keyingi qatlam undan 
oldingisi qotgunga qadar quyiladi va chuqurlikda ishlaydigan vibratorlar bilan 
zichlanadi. Betonlanish boshlangunga qadar albatta elektr va kuchsiz tok simlarini 
o‘tkazish uchun mo‘ljallangan kanal hosil qiluvchilar, orasiga qo‘yiladiganlar 
yotqizilishi yoki o‘rnatilishi zarur.
Beton qolipdan ko‘chirish mustahkamligiga erishgandan so‘ng qolip 
o‘rnidan ko‘chiriladi. Keramzit betondan qilinadigan devorlar unga 24 soatdan 
keyin erishishi mumkin. 
Qolipning ajratilgan elementlari ta’mirlash, tozalash va moylash uchun 
taxlash maydonchasiga tushiriladi. Qolipni o‘rnidan ko‘chirish (demontaj) ketma-
ketligi quyidagicha amalga oshiriladi. Avvalo qolipning tashqi va ichki panellari, 
yon tomon (torets) va burchak shchitlari, shundan keyingina blok qoliplari o‘rnidan 
ko‘chiriladi. Ko‘chirishda, ya’ni shchitlarni ajratib olish uchun maxsus 
moslamalar, jumladan, ponalar, strubsinalar, mexanik va gidravlik domkratlardan 
foydalaniladi.

---

113 
Ishlarni tashkil etish va texnologiyasini eng ma’qul variantiga erishish 
mumkin, qachonki agar bino 3...4 ta qamrovga bo‘linsa va qoliplar to‘plami bitta 
yoki ikkita qamrovga hisob qilingan bo‘lib, ishlar oqim (potok) usulida olib 
borilsa.
. 
Ishlarning bosqichlari (oqimlar) quyidagi tartibda bajarilishi kerak: 
• qamrovda orayopma qoliplarini o‘rnatish; 
• qoliplar o‘rnatilgan orayopmani betonlash; 
• blokli qolipni o‘rnatish va devorlarni betonlash; 
• devor betoni qolipdan ko‘chirish mustahkamligini olgach, devor qolipini
demontaj qilish; 
• orayopma qolipini demontaj qilish; 
• orayopma qoliplarini yangi yarusga o‘rnatish. 
Tashqi devor shchitlari pastki va yuqori tayanch belbog‘ (poyas)lariga ega
bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Betonlab bo‘lingandan so‘ng tashqi devor shchiti 
ko‘chirilganda pastki belbog‘ bilan birgalikda demontaj qilinadi, betonlab 
to‘ldirilgan yuqori belbog‘ esa yuqori qavat qolip shchitining o‘rnatilishi uchun 
mayoq (sokol) o‘rnida xizmat qiladi. Bunday yechim konstruktiv elementlarni 
tiklash aniqligini oshirish va qolipning tashqi maydonchasi hamda panelini 
qo‘shimcha mahkamlash imkonini beradi.