N. Bozorboyev, X. I. Yusupov, R. A. Narov, A. M. Ilmuradov, V. Rasulov, B. T. Xushnazarov, F. N. Bozorboyev, I. N. Salimova Bino va inshootlarni barpo etish texnologiyasi darslik

5.1-rasm. Belgini montaj gorizontiga ko‘chirish sxemasi: 
1 – qurilish reperi; 2, 8 – reykalar; 3, 7 – nivelirlar; 4 – ruletkaga o‘rnatilgan qushimcha 
yuk; 5 – ruletka; 6 – kronshteyn; 9 – ishchi reper; a va b – nivelir bo‘yicha sanoqlar. 

52

Vertikal proeksiyalash usuli yuqori qavatli (16 qavatdan yuqori) yoki
qurilishni tor sharoitlarida qo‘llaniladi. Uning uchun vertikal proeksiyalashni
maxsus priborlari ishlatiladi. O‘qlarni qavatlarga ko‘chiriladigan tayanch
nuqtalari kolonna yoki panellar qatorining o‘qlarida emas, parallel siljitilgan
bo‘ylama va ko‘ndalang chiziqlarda joylashtiriladi.
Ko‘chiriladigan asosiy o‘qlar soni binoning konstruktiv xususiyatlariga
bog‘liq. Yirik panelli binolar uchun qamrovlar chegarasidagi ko‘ndalang o‘qlar
va bir chetki bo‘ylama o‘q ko‘chiriladi. Karkasli binolarda hamma bo‘ylama va
ko‘ndalang o‘qlar ko‘chiriladi.
Har bir qavatda montaj gorizonti nivelir yordamida aniqlanadi. Karkasli
binolarda kolonna bosh qismini tayanch yuzasi, kran osti to‘sinlari
o‘rnatiladigan konsollar, yirik panelli va monolit binolarda – ichki va tashqi
devor panellari o‘rnatiladigan yerdagi panellar va qavatlararo yopmalarni
yuzalari nivelirlanadi. Montaj gorizonti sifatida eng baland no‘qtani raqamiy
belgisi olinadi.Montaj gorizonti sathi mayaklar yordamida tayyorlanadi.
Montaj gorizonti quyidagi tartibda aniqlanadi. Panel (kolonna, bloklar)
o‘rnatilish joylari belgilangandan so‘ng mel yoki rangli qalam bilan mayaklar
o‘rni belgilanadi ( kolonnalar uchun – nivelir reykasini o‘rnatilish joyi) . Keyin
nivelir qamrov tashqarisiga o‘rnatilib mayaklar uchun belgilangan joylar
nivelirlanadi va reykadagi sanoqlar yoziladi. Aniqlangan eng baland nuqta va
montaj chokini minimal qalinligini e’tiborga olgan holda montaj gorizontini
amaldagi sathini raqami aniqlanadi.
Uzunligi 100 m.dan kam bo‘lgan binolarda bitta montaj gorizonti,
bundan ham uzun bo‘lganda umumiy gorizont sifatida deformatsion choklar
orasidagi uchastka qabul qilinadi.
Devor panellari va bloklarni, balandligi 5 m gacha bo‘lgan ustunlarni,
kran osti to‘sinlarini va stropila fermalarini vertikalligini (tikligi) geodezik
nazorati reyka-shoqul yordamida amalga oshiriladi. Yanada uzunroq
kolonnalarni vertikalligi bir-biriga nisbatan perpendikulyar tekisliklarda

53

joylashgan ikkita teodolit yordamida yuqori o‘q chizig‘i kolonnani pastki
qismiga proeksiyalanish orqali amalga oshiriladi. Kolonna pastki qismini
o‘rnatishda rejalashtirish o‘qlaridagi chiziqlarga yoki montaj qilingan pastdagi
kolonnalarning o‘qlariga nisbatan amalga oshiriladi. Kolonnalar qatorini
vertikalligi tekshirilgandan so‘ng rigel, to‘sin va fermalarga tayanch bo‘lib
xizmat qiluvchi ularning konsoli va ko‘ndalang yuza qismi nivelirlanadi.
Kolonnalarni montaji va nivelirlashlari tugagandan so‘ng rigel , to‘sin va
fermalar o‘rnatiladigan yuzalardagi belgilarni o‘rni aniqlanadi. Nivelirlashni
bajarishni soddaroq yo‘li quyidagicha. Montaj qilishdan oldin yerda turgan
kolonnani baland qismidan yoki konsolidan pastki qismiga qarab butun songa
teng o‘lchov o‘lchanadi va shu sathda bo‘yoq bilan gorizontal chiziq chizilib
belgilanadi , undan kolonnani pastki qismiga qadar bo‘lgan masofa 1.5 m dan
ortiq bo‘lmasligi kerak. Kolonnalar o‘rnatilib bo‘lgandan so‘ng nivelirlashni shu
pastgi gorizont bo‘yicha oborish mumkin.
Montaj ishlarini har bir bosqichida montaj qilingan konstruksiyalarni
rejalash o‘qlariga nisbatan holatini hujjatli qayd qiladigan geodezik ijro etish
sxemasi bajariladi. Bu yig‘ilib qolgan xatolarni e’tiborga olishni va yuqori
qavatlar konstruksiyalari montajini holatini korrektirovka qilish imkonini
beradi.
Geodezik ishlarda keng doiradagi asboblar qo‘llaniladi – lazer-
teodolitlar, lazer-nivelirlar, vertikal proeksiyalash asboblari, uzoqlik
o‘lchagich(dalnomer)lar. Ko‘p qavatli binolarni montajining rejalashtirish
ishlarida pazer sistemalarini qo‘llanilishini prinsipi shundan iboratkim sokol
qavatini balandligi baravarligida maxsus qaytargichni va shunga uxshash
qaytargichlar lazer nuri harakati yo‘nalishida joylashtiriladi, hamda binoning
bo‘ylama o‘qiga parallel –lazer- teodolit joylashtiriladi. Lazer nuri pastki
qaytargichga tushib, undan tug‘ri burchak ostida yuqori qaytargichga o‘tadi,
keyin montaj qilingan elementlar , masalan kolonnada o‘rnatilgan qabul
qiluvchi apparaturaga yo‘naladi. Kolonnalar maxsus qaytargichlar bilan

54

jihozlangan bo‘lib, ular nurning og‘ishiga qarab elementlarning aniq
o‘rnatilganligini nazorat qilishga imkon beradi.
Lazer texnikasini qo‘llanilishi montaj ishlari sifatini nazorat qilishni
jiddiy ravishda soddalashtiradi. Lazer nuri bilan proeksiyalashning masofaga
bog‘liq emasligi, mavjud geodezik asboblarga nisbatan yanada aniqroq natija
olishga imkon beradi.

55