N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili
Download 4.68 Mb. Pdf ko'rish
|
Neft vf gaz mahsulotlarininu fizik-kimyoviy tahlili. Fozilov S.F, Mavlonov B.A va boshqalar
|
pog‘onalari.
yana kam (kichik) b o ‘lgan k o ‘zga k o ‘rinadigan va ultrabinafsha soha- sida yotuvchi n u rlard an foydalaniladi. M olekulaning tebranishi ikkita katta gruppaga ajratiladi: 1. V alent tebranishlar. 2. D eform atsion tebranishlar. A gar m olekulaning л-tasi atom d an iborat b o ‘lsa, u 3n — 6 ta asosiy teb ran ish g a ega b o d a d i. S h u n d an n —1 tasi valent, y a ’ni bogdar o ‘qlariaro (bogdar c h o ‘zilib va qisqarib) tebranishlardir. B a’zan o b erto nlar hisobiga m olekula tebranishlari 3« — 6 dan k o ‘p ham bodishi m um kin. D eform atsion tebranishlar valent burchaklar o ‘zgarishi bilan sodir b o d ad i. Ikki atom li m olekulad a faqat valent teb ran ishlar m avjud b o d ish i o 'z id a n o ‘zi tu sh u n a rli. D e fo rm a tsio n teb ra n ish lar b itta tekislikda yotm aydigan, yelpigdchsim on, m ayatniksim on, aylanm a H 32 12-rasm. Suv (a -d ) va karbonat angidrid (e-g) molekulalari hamda C H 2 (h —k ), C H 3 ( /—o) asosiy tebranishlari; e — molekula dipol momenti o ‘zgarmasdan bo‘ladigan tebranishlar; a, m , о va n — simmetrik tebranish; b, I va n, f — antisimmetrik tebranish; d, g, h, к — deformatsion tebranishlar. h am d a qaychisim on b o 'lad i. M asalan, ben zo l m olekulasida С —H bo g‘larning deform atsion tebranishi yassi (7) va yassim as (2) b o ‘lishi m u m kin (12-rasm ); 7 da С —H bog‘ m olekula tekisligida tebransa, 2 d a tebranish bu tekislikka perp en d ik ular y o ‘nalishda (tekislikda) sodir b o ‘ladi. 1 2 -rasm d a asosiy tebranishlarga m isollar keltirilgan. B und an tashqari, yana skelet va g u ru h lar teb ranishlari h a m farq qilinadi. Skelet tebranishlar muayyan; organik sinf birikm alari asosidagi skeletlar tebranishlari hisoblanib, ular spektrda 800—1500 sm 1 sohada m aksim um ga ega. Skelet teb ran ish lar yaxlit m olekula uch u n xos b o ‘ladi. 33 N e ft m a h s u lo tla rid a n o lin g a n o rg an ik m o d d a la r m o lek u lasi spektrining bu qismi a n ch a m urakkab b o 'lib , bu sohadagi yutilish (yoki yutilm agan qism ) m aksim um larini u yoki bu atom lar va atom gruppalariga xos, deb xulosa ch iqarib b o 'lm ay d i. Lekin bu soha yaxlit m olekulaga xos b o ‘lgani u ch u n u n d an foydalanib, yangi m odda ilgaridan m a ’lum b o ‘lgan biror m odda bilan b ir xil yoki h a r xilligini aniqlash m um kin. B uning u ch u n yangi m odda va m a’lum m oddaning spektrlari 800— 1500 s i r r 1 sohada bir-biriga taqqoslanadi. Spektrlar aynan bir xil b o'lsa, h a r ikkala m o d d a ekanligi isbotlangan bo'ladi. Y uqoridagilarga asosan lQ -sp e k trd a g i 800—1500 sm - 1 oraliq, «barm oqlar izlari sohasi» yoki daktilo sk och o ‘qqi soha deb ataladi. G ru p p alar tebranishlari IQ -sp ektrd a 1500 sm ' 1 va und an yuqori (juda k am h o llard a 1500 s n r 1 d a n kichik) sohalarda kuzatiladi. G ru p p a la r teb ranishlari alohida gruppa (O H , N H , C —O, S—H , С —H va hokazo) u ch u n xosdir. M uayyan gruppa qaysi birikm ada b o ‘lishidan q a t’i n a z ar (m asalan, C = 0 gruppa aldegidlar, ketonlar, karbon kislotalarda b o ‘lishi m um kin), shu gruppa yutadigan n u r chas totasi deyarli o 'z g a rm a y d i. B osh q ach a aytganda, turli m o d d ala r spektrlarida ayni gruppa uchun bir xil to'Iqin soni mos keladi. Masalan, C = 0 gruppaning valent tebranishlari -1700 sm -1, O H niki 3550— 3650 sm -1, C = N niki -2 2 5 0 sm ' 1 da kuzatiladi. Shunga k o 'ra gruppa lar tebranishlari k o 'p in c h a tavsifiy chastotalar ham deyiladi. Tavsifiy ch asto talar n o m a ’lu m m o d d a m olekulasida u yoki bu gruppalarning mavjudligini, shuningdek, n o m a ’lum m odda m olekulasining tuzilishini aniqlashga yordam beradi. 3-jadvalda tu rli organik birikm alam ing tavsifiy chastotalari kel- tirilgan. Shu o 'rin d a oddiy С —С b og 'larn in g tebranishlari tavsifiy em asligini, y a ’ni b ir m olekulad an ikkinchisiga o 'tg an id a o'zg arib turishin i eslatib o 'tam iz. Q o ‘shbog‘lar (C = C , C = 0 , N = 0 ) va u ch b o g 'lar (С = C) ning tebranishlari tavsifiy hisoblanadi va q o ‘shbog‘d an uch bo g'ga o 'tg a n sari yutilish chastotalari kam ayib (to 'Iq in uzunligi ortib) boradi. T ebranishlar chastotasi m olekuladagi bir-biriga nisbatan tebran a- yotgan ato m d an yoki gruppalar o 'rtasidagi bog'ning m ustahkam ligiga, shuningdek, shu atom va gruppalarning massasiga bog'liq. V odorod ato m lari radikal yoki galogen bilan alm ashtirilsa, yutilish m aksim um i qisqa chastotali (to 'Iq in uzunligi k atta bo 'lgan ) soha to m o n siljiydi. B undan tashqari, tebranishlar chastotasi ju da k o 'p om iljarga m uayyan H 34 |
