N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Uchinchidan, n o m a ’lum m odda m olekulasida qanday gruppalar 
borligi yoki biror m olekulada reaksiya natijasida qanday bog‘lar hosil 
b o ‘lgani (yoki yo ‘qolgani) IQ -spektrda shu bog‘larning yutilishi maksi- 
m um ini kuzatish bilan aniqlanadi. M asalan, N —H gruppa m etillansa 
yoki asetillansa reaksiya m ahsuloti spektrida N —H ning yutilish
36

---

m aksim um i y o ‘qoiib, o ‘rniga N -m e til va N -asetil gruppalarining 
tavsifiy chastotalari paydo b o ‘ladi. B undan tashqari, IQ -spektrlardan 
foydalanib, faqat m uayyan gruppa t o ‘g ‘risida em as, balki uning yon 
gruppalari t o ‘g‘risida h a m m a ’lum ot olish m um kin. Ayni gruppaning 
m aksim um i u n i qanday atom va gruppalar o ‘rab turganligiga qarab 
biroz o'zgaradi. M asalan, to 'y in g an aldegid va ketonlarda karbonil 
g ru p p a 1705— 1725 sm
- 1
da m ak sim u m g a ega b o 'ls a , k a rb o n il 
elektronakseptor (F, Cl, С = N , > C = 0 ) gruppalar bilan bevosita tutash 
bo'lgan hollar (a-galoid yog‘ ketonlar h am da a-d ek o to n lar)d a yutilish 
nisbatan yuqori chastotali soha (m os ravishda, 1725— 1745 sm-1, 
1710—1730 sm " 1) da kuzatiladi. A ksincha, karbonil elek tro nd on or 
gruppalar (arom atik halqa yoki q o 'sh b o g ') bilan bog'langan hollarda 
esa, yutilish 20—40 sm
- 1
dan kam chastotali to m o n siljiydi.
To'rtinchidan, qaytar organik reaksiyalam i sifat va m iqdoriy jih at- 
dan o'rganish da IQ -spektroskopiyadan foydalaniladi. B uning uchu n 
spektrdagi yutilish tezligi alohida k o m p o n en tlam in g yutilish tezligi 
bilan taqqoslanadi.
Beshinchidan, IQ -spektroskopiyadan foydalanib, m olekulaning 
konfiguratsiyasi va konform atsiyasi t o ‘g ‘risida xulosa chiqarish m u m ­
kin. M asalan, tebran gand a C = C bo g 'n in g uzayishi sim m etrik etilen 
uglevodorodlarda m olekulaning dipol m o m en tim o'zgartirm aydi. Shu 
tufayli irarcs-izom erning spektrida C = C b og 'n in g yutish m aksim um i 
bo 'lm ay di, v/.v-izomcrda esa mavjud.
Oltinchidan, IQ -spektroskopiya tadqiqiga yana b ir m isol kelti- 
ram iz. G idroksil gruppaning yutilish m aksim um i 3500—3650 sm
- 1
da 
kuzatiladi. U vodorod bo g 'lan ish hosil qilgan hollarda yutilish qisqa 
chastotali soha to m o n siljiydi va yutilish m aydoni kengayadi. Vodorod 
bog'lanishi q an ch a m ustahkam bo 'lsa, siljish sh u n ch a kuchli bo'ladi. 
3500—3650 sm
- 1
dagi ensiz yutilish m aksim um i, odatda, bog'lanishsiz 
erkin gidroksil gruppa uchun xosdir. Agar vodorod bog'lanish juda mustah­
kam b o'lsa (m asalan, xelat birikm alar) siljish 2500—3200 sm 
1
gacha 
b o 'lad i.
Yettinchidan, bir necha bosqichda boradigan kim yoviy reaksiya- 
larn in g y o 'n a lish in i lQ -sp e k trla ri y o rd am id a n a z o ra t qilib tu rish 
m um kin. Buni akril kislota efirining sintezi m isolida k o 'rib chiqam iz. 
D astlabki m o d d a sifatida etilenxlorgidrin, ya’ni 2-xloretanol (1) oli- 
nadi. 2-xloretanolning IQ -sp ektrid a m olekulaning skelet tebranish- 
laridan tashqari С —H, bog'langan О —H (3360 s n r 1), С —О (1080 sm -1),
37

---

> 'О
8
s
Oo ^ rsj ^
Ч о с>з
^ « i “S
”^ , ' ^ « . r ^ r \ | ( S j r \ j
О )
Pr ^ 
(4*J 
O j
’"■*«*
13-rasm. 2-xloretanol (I), (3-oksipropilnitril (II), akrilonitril (III) va