N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Alkenlar va alkinlar. A lkenlar u c h u n quyidagi xususiyatlar xos.
1. 
M olekular ion c h o ‘qqi jadalligi n o rm a l alkanlardagiga nisbatan 
yuqori. M olekular massasi C
6
—C
1 2
b o ‘lgan alkenlarda M + 20—30% 
o ‘rtasida b o ‘ladi, b a ’zan esa 40% dan h a m ortiq.
2. 
A lkanlarda parchalanish, asosan, m olekulaning o ‘lcham iga 
va tarm oqlanishiga bog‘liq b o ‘lsa, alkenlarda q o ‘shbog‘ning m oleku- 
ladagi o ‘rniga ham da q o ‘shbog‘ning yonida radikallarning b o ‘lish- 
b o ‘lmasligiga bog‘liq.
3. Parchalanish xuddi alkanlardagi kabi zanjim ing ko‘proq tarm oq­
langan joyid an boshlanadi.
4. U z iis h k o ‘pin ch a q o ‘shbog‘ga nisbagan P-holatda sodir b o ‘ladi. 
L ekin v odorod ato m inin g siljishi bilan b o 'lad ig an p-uzilish ham
alkanlar u c h u n xosdir.
5. A lkanlarda [C„H 2/!+,]+ form ulaga m os keluvchi ionlar k o ‘proq 
intensivlik b o ‘lsa, alkenlar uch u n b u ionlar [C„H2„_1]+ dir. Sikloalken- 
larda m olekular ion xuddi sikloalkanlarga o'xshab yuqori intensivlikka 
ega. A lkenlar spektrida С —H b o g‘ning uzilishdan hosil b o ‘ladigan 
io n lar ham kuzatiladi. M asalan, etilen m ass-spektrida (C
2
H 3) + ion
77
Г

---

mavjud. P ropilen m ass-spektri uning deyterohosilalari C H
3
C D = C H 2, 
C H
3
C H = C D 2, C D
3
C H = C H
2
bilan birga o ‘rganilgan. Tekshirishlar 
ko'rsatadiki, (C
3
H 5)+ ion C H
3
C H = C H
2
va C H 3C D = C H
2
lardan 
baravar m iqdorda hosil b o ‘ladi. Bu aniqlik С —H (yoki C —D) b og‘ 
o ‘rtasidagi uglevod atom ida uzilishini k o ‘rsatadi. Alkinlarda uchbog‘ga 
nisbatan uzilish ko ‘p kuzatiladi. Hosil b o ‘ladigan ionlar [СЙН 2„_3]+ 
um um iy form ulaga mos keladi:
2 [R —С = C R ']+ -> [ R - C = C]+ + [C = C R ']+
T arm oqlanm agan tuzilishli oralatm a bog‘Ianishli diyen uglevodo- 
rodlarning m ass-spektri alkenlarnikiga o'xshash b o ‘lib, ular p archa- 
langanda (C
3
H X)+ va (C
5
H X)+ ionlar hosil b o ‘ladi. Biroq q o ‘shbog‘ 
yonida to ‘rtlam chi uglerod atom i tutadigan diyenlar m ass-spektrlari 
farq qiladi:
(C H
3 ) 3
- С - C H = C H - C H - C H = C H
2 
(C H
3
)
2
(C
2
H 5)C - C H = C H - C H - C H
2
(C H
3
)
2
(C
2
H 5)C — C H = C H — C H = C H
2
(C
2
H 5)3C - C H = C H - C H - C H
2
Bu q ato rda uglerod atom lari soni uch birlikka ortganda (C
8
H n ) 
m olekular ionning jadalligi besh m arta kam ayadi. C SH H, C
9
H J6, 
С ШН
1 6
kabi diyenlar spektrida m /e  95, 109, 123 b o ‘lgan ionlar m ak- 
simal intensivlikka ega. Bu ionlar m olekuladan m etil (M —15)+ va 
etil (M —29)+ radikallarining ajralib chiqishidan hosil b o ‘ladi.