N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Ba’zi og'ir izotoplaming miqdorlari
Og'ir izotop
Yengil izotopga nisbatan m iqdori, 
%
2
?
0,015
13?
1,11
15N
0,37
18Q
0,20
23S
0,78
34S
4,4
37
C1
32,5
siBr
98,0
И
70

---

Savol tug ‘iladi: m ass-spektrda M + l , M + 2 , M + 3 ionlar b o ‘lsa, 
m olekular ionni qanday aniqlash m um kin? Spektr oxiridagi ch o ‘qqilar 
(m aksim um lar) ichida m olekular ionni bilib olish qiyin emas. Odatda, 
nisbatan intensivligi yuqori b o ‘lgan c h o 'q q i M + ga m os keladi. M + l
va M + 2 c h o ‘qqilam i hosil qiluvchi o g 'ir izotoplarning nisbiy m iqdori 
kam b o ‘lgani u c h u n M + l va M + 2 c h o ‘qqilarning intensivligi deyarli 
barcha hollarda ju d a past b o ‘ladi (xlor va brom alm ashingan birikm a- 
lardan tashqari). Ikkinchidan, faraz qilaylik, b iro r birikm a uch u n
M + m /e  44 b o ‘lsin. U ho ld a bu qan day m odda? Bu m assa (44 u.b.) 
ga H
2
0 , C 0 2, C
2
H
4
0 , C
3
H g kabi m o d dalar to ‘g‘ri keladi. Spektri 
olingan m odda shulam ing qaysi bittasi ekanligini topish u ch u n shu 
birikm alam ing h ar qaysisi uch u n M + 1 va M + 2 larning M + ga nisbatan 
intensivligi nazariy y o ‘l bilan hisoblab chiqiladi. H isoblashlar og ‘ir 
izotoplarning tabiatdagi nisbiy m iqdo ridan foydalanib am alga oshi- 
riladi. Shu usul bilan olingan nazariy n atijalar 7-jadvalda keltirilgan.
7-jadval
Izotop cho‘qqi!arning hisoblab topilgan intensivliklari
Birikma
M+
M +l
M+2
Birikma
M+
M +l
M+2
N20
100
0,80
0,20
c
2
h
4
o
100
1,91
0,01
C 0 2
100
1,16
0,40
c
3
h
8
100
3,37
0,04
Endi tajribada olingan n atijani jadval bilan taqqoslash qoladi, 
xolos. M asalan, spektrdagi M + ning intensivligi M + ga nisbatan 1,16%; 
M + 2 niki esa 0,40% b o ‘lsin. U hold a bu son lar jadvaldagi C 0
2
ning 
k o ‘rsatkichlariga m os keladi. D em ak, biz spektrini olgan m o d d a kar- 
b o n at angidrid ekan.
Izotoplardan m ass-spektrom etriyada boshqacha h am foydalaniladi. 
K o ‘p hollarda ayni c h o ‘qqiga to ‘g ‘ri keluvchi io n m olekulaning qaysi 
qism idan hosil b o ‘lganligini aniqlash u c h u n izotoplar l
3
C , l
3
C , 
3 4
C, 
D (deytriy) m olekulaga atayin kiritiladi. M asalan, biror m olekula 
(I) ning parchalanishidan spektrda kuzatiladigan ionlar (m ,, m2, m3, 
mA) ning bittasi, aytaylik, m x m olekulaning qaysi qism i (А, В, С 
yoki D ) dan hosil b o'lishini aniqlash u c h u n m olekulaning A — 1 qis- 
m idagi vodorod ato m laridan bittasi deyteriyga alm ashtiriladi va yana 
spektr olinadi.
71
Г

---

r - c h
2
- x - ^ r - c h
2
- x ^ r + c h 2= x
(
18
)
(19)
Agar spektrdagi m { ionga m os keladigan c h o ‘qqi b itta birlik 
o'ngga (ya’ni m l — H + D ) siljisa, taxm in to ‘g ‘ri chiqqan b o ‘ladi. 
K o ‘p in ch a m olekulaning u yoki bu qism iga og dr izotoplar o ‘m iga 
turli guruhlar (C H 3- , C
2
H
3
, C H 3C O O ) kiritiladi. B unda m o lek u ­
laning shu qism idan hosil bodgan c h o 'q q ila r m uvofiq ravishda 15, 
29, 59 birlik o ‘ngga siljiydi. M ass-spektrom etriyada bu usul (ya’ni 
m uayyan m aqsadni ko ‘zlab m olekulaga izotoplar kiritish) deyteriy- 
nishon deyiladi. D eyteriynishon ju d a k o ‘p ishlatiladigan sam arali 
usul hisoblanadi.
M ass-spektrda k o ‘p in ch a massasi kasr songa teng bodgan ion lar 
kuzatiladi. Bu ionlarga t o ‘g ‘ri keladigan c h o ‘qqilar eniga cho'zilgan 
(nozik em as), intensivligi esa kam bodadi. B unday ionlar m etastabil 
ion yoki ch o 'q q ila r deyiladi. M etastabil c h o ‘qqilar hosil bodishining 
sababi quyidagicha: b o m b ard im o n qilish kam erasida k o 'p in ch a beqa- 
ror ionlar hosil bodadi. Bu ionlar m ass-spektrom etrning tezlashtiruvchi 
elektr m aydonida harakat qilayotganda parchalanadi. U n d an nisbatan 
kichik m /e  ga ega b o dgan ionlar neytral m olekula hosil bo d ad i. 
Parchalanish ion m agnit m aydoniga kirm asdan sodir bodadi. Spektrda 
h a r ikkala (parchalangan va hosil bodgan) io n lar c h o ‘qqilari o'rtasid a 
(o ‘zi aslida, y o ‘q) massasi kasr songa teng bodgan m etastabil ion 
c h o ‘qqisi k am n a m o y o n b o d a d i. Bu c h o ‘qqi b a ’z a n «yolg'on» 
c h o ‘qqi deyiladi. Agar hosil b odg an io n m assasi (w2)ning kvadrati 
parchalangan ion massasi (m x) ga bodinsa, m etastabil ionning massasi 
kelib chiqadi. M asalan, allil eflrining m ass-spektrida uchta norm al 
ch o 'q q i (m /e  29; m /e  28; m /e  27) bilan b ir qato rd a «yolg‘on» c h o ‘qqi 
(m /e  25,1) ham uchraydi. 
,
72

---

Shunga ko ‘ra 1—
= 'Ц~ = 25,1 . B undan ju d a m uh im xulosa 
b
w j
2 9
chiqarish m um kin: massasi m /e  27 ga teng ion m /e  29 b o ‘lgan iondan
(2 7 )2
hosil b o ‘ladi (m /e  28 d an em as). D arhaq iq at, 
- * 25,1 . Shunga
28
o ‘xshash, b u n d ay no rm al ch o 'q q i (m /e  43; m /e  58)lar va m etastabil 
c h o 'q q i (m /e 31,9) hosil qiladi. M etastabil ion 58—>43 ning p arch a- 
lanishidan hosil b o ‘lgan deyish m u m kin , chunki
K o ‘rinib turibdiki: m ass-spektrda m etastabil ionlarning b o ‘lishi 
parchalanishning u yoki bu y o 'n alish id a borganligidan dalolat beradi, 
shuning uch u n h a m m etastabil ionlardan fragm entlanish sxem asini 
tuzishda foydalaniladi. P archalanayotgan (m Y) va hosil b o ‘lgan (m 2) 
ionlar massasi o ‘rtasidagi farq zaryadsiz fragm ent (neytral m alekula 
yoki radikal)ning m assasiga m os keladi. Biz k o ‘rgan m isollarning 
birinchisida bu fragm ent ikkita vo d oro d atom i yoki vodorod m ole- 
kulasi (29—2 7 = 2 ), ikkinchisida esa m etil radikali (58—43= 15) dir.