N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

28-rasm.
M ass-spektrom etrning umumiy tuzilishi:
1
— elektronlar manbayi; 
2 —
bombardimon qilish kamerasi; 
3
— tezlashtiruvchi 
plastinkalar; 
4 —
vakuum nasos; 5 — ionlar oqimi; 
6
— magnit; 7 — ajralgan 
ionlar oqimi; 
8 —
teshik; 9 — ionlar kollektori; 
10 —
kuchaytiruvchi va qayd
qiluvchi qurilma.
Lekin neft va gaz m ahsulotlarid an olingan organik m oddalar suyuq 
yo q attiq b o ‘lgani u c h u n u la r dastlab m axsus kam eralarda qizdirilib, 
so ‘ngra b u g ‘ holatiga o ‘tkaziladi. Q izdirish natijasida m odda m oleku- 
lasi o ‘zgarm asligi lozim . B iroq b a ’zi h ollarda m o d d a qizdirilganda 
boshqa birikm aga o ‘tadi. M asalan, spirt bug‘lanish h aroratida degid- 
ra tla n ib , alk en g a ay lan ad i. S h u b h asiz, b u n d a o lin a d ig a n sp ek tr 
alkennikidir. Shunga o ‘xshash, organik kislotalar (xususan, dikarbon 
kislota) qizdirilganda osongina karbonat angidrid ajralib chiqadi. Bu 
m isollardan ko ‘rinadiki, qizdirilganda o ‘zgarishda uchraydigan m odda- 
ning spektrini olishdan o ldin u n i barqarorroq birikm aga aylantirish 
zarur. Spirt va kislotalam i m urakkab efirga aylantirish, gidroksil grup- 
p ani asetillash m u m kin va hokazo. H osil qilingan barq aror birikm a 
dastlabki m o d d a (spirt yoki kislota) bilan aynan b ir xil parchalanishi 
lozim ligini h am eslatib o ‘tam iz. M ass-spektrom etrdagi elektr m aydoni 
bo m b ard im o n natijasida hosil b o 'lad ig an io n lam i tezlashtirish u c h u n
xizm at qiladi. M agnit m aydoni esa io n lam i ularning massasiga qarab
И
66

---

i\jratishga yordam beradi. H a r q anday zaryadlangan zarracha m agnit 
m aydonida o ‘z h arakat y o ‘nalishini o ‘zgartirib, b ir tom onga og‘adi. 
Z aryadi e ga teng zarrach a kuchlanganligi H  b o 'lg an m agnit m ay­
donida v tezlik bilan h arak at qilsa, unga m ay do n H e v kuch bilan 
ta ’sir qiladi. Bu k u ch shu io n n i radiusi r  b o 'lg an aylana bo 'ylab 
harakatlantiruvchi m arkazga intilm a kuchga teng:
^
= H ev .  
(26)
Io n potensial U b o 'lg an elektr m aydonidan o 'tg a n d a Ue kinetik 
energiyaga ega bo'ladi:
m^
= Ue . 
(27)
(26) va (27) tenglam alarni birlashtirib, v qisqartirilgandan keyin 
2 
2U
m 
. m 
H 2 r 2
r = 
yokl 7 = Т
1
Г
<28>
ifodalarga ega bo'lam iz.
Bu (28) tenglam adan ko'rinadiki, ion massasining zaryadiga nisbati 
r  bilan proporsional b o g 'liq ekan. K atta m assali ionlarga r  ning katta 
qiym ati muvofiq keladi va aksincha. B oshqacha aytganda, ion massasi 
q a n c h a katta b o 'lsa, u m agnit m ay d o n id a sh u n c h a kam buriladi 
(r k atta), kichik b o 'lsa k o 'p ro q o g 'a d i ( r kichik). D eyarli barcha 
ionlar u c h u n e =
+
1
bo'lgani u c h u n
m =
H 2 r 2
2 U
(29)
deb yozam iz. T o 'g 'ri ionning og 'ish burchagi uning kinetik e n e r­
giyasi (tezligi) bilan h a m bog'liq. Lekin oqim dagi barch a ionlarga 
o 'rta c h a bir xil energiya berilgani u c h u n o g 'ish d a faqat io n massasi 
asosiy rol o'ynaydi. H  yoki U ni o 'zgartirib , ionlarni m assasining 
o rtib b o rish i tartib id a k e tm a -k e t tesh ik (8) d a n (2 8 -rasm g a q.) 
o'tkazgani uchun, u maxsus asboblar yordam ida kuchaytiriladi. K eyin 
sezgir galvanom etr bilan o'lchanadi. G alv ano m etr strelkasining og'ishi 
kelayotgan io n lar o qim ining jadalligiga b o g 'liq . Bu sxem a m ass- 
spektr deyiladi.
67