N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Birinchi, N —>V odishlar. B u o d ish la r (a —» a* va я-^л*) larni 
o ‘z ichiga olib, m olekula g ‘alayonlangan holatda qutblangan bodadi.
Elektron o d ishlar natijasida m olekulaning dipol m om enti ortadi. 
M o le k u la n in g q u tb la n g a n lig i o rtish i b ila n b o d a d ig a n o d is h la r
natijasida U B -spektrda kuzatiladigan m aksim um larning tezligi yuqori 
bodadi. a —> c* odishlar m olekula optik spektrning uzoq ultrabinafsha 
sohasida yorituvchi, to d q in uzunligi 
2 0 0
m m k va un dan kichik bodgan 
n u r la r n i y u tg a n d a s o d ir b o d a d i. H o z ird a k o ‘p ish la tila d ig a n
sp e k tro fo to m e trla r 
2
0
0
m m k d a n y u qo ri to d q in u zu n lik lard ag i 
yutishlarni qayd qila oladi. U n d an kichik to d q in uzunliklar uch u n
maxsus m urakkab sp ektrofotom etrlardan foydalaniladi. N eft va gaz 
m ahsulotlaridan olinadigan q o ‘shbog‘ va getero atom tutm aydigan 
birikm alarda asosan cr-bogdar bodgani uchun o d ish lar ham faqat 
a —> a* tipida bodadi. B oshqacha aytganda, u lar yaqin ultrabinafsha 
va kodinadigan sohada nur yutmaydi. Shuning uchu n bu birikmalardan 
U B -spektrlarni olishda erituvchidan (geksan, siklogeksan va hokazo) 
foydalaniladi. B ogdovchi я -m oleku lar orbitaldagi elektronlar yadro- 
larga a-elektro nlarga nisbatan kuchsiz tortilib turadi, shuning uch u n
я —>я* o d ish n i am alga oshirish u ch u n u n c h a katta energiya talab 
qilinm aydi.
Spektrda bu odishga mos keladigan m aksim um lar yuqori inten- 
sivlikka ega b odadi. я-^я* o d ish aksariyat ho llarda q o ‘shbog‘ tutgan 
birikm alarda uchraydi. Q o ‘sh b o g d a rb ir-b irid an ikkita yo un d an ortiq 
oddiy b o gd ar bilan ajratilgan hollarda yutilish m aksim um (X,max) ning
23

---

spektrdagi o d n i o'zgarm aydi. M aksim um intensivligi (e yoki lge) 
esa q o ‘shbog‘Iar soniga proporsional ravishda ortadi. M asalan, etilen 
(C H
2
= C H ) uchun Xm.„= 185 mink. G eksadiyen-1,5 uchun ham yutilish 
maksimumi 185 mmk ga teng. Lekin etilenda e = 1000, geksadiyen-1,5 
uchun esa e -
2
0
0
0
0
.
Q o’shbogdar navbatlashib keladigan (oralatm a bogdanishli) birik- 
nialarda esa additivlik kuzatilm aydi. M asalan, butadiyen-1,3 (C H 2— 
C H —C H = C H ,) da y u tilis h Ятах = 2 1 7 m m k da so d ir b o ‘lsa, 
geksatriyen 1,3*5 (C H
2
= C H - C H = C H - C H = C H 2)u chu n bu 
qiymat 258 mmk ni tashkil qiladi. K o‘rinib turibdiki, oralatm a bogda- 
nishli birikm alarda q o ‘shbogdar soni ortishi bilan я —mi* odishga m os 
keladigan encrgiya kamayib boradi. Boshqacha aytganda, shu o ‘tish- 
larni vujudga keltiruvchi U B -n u rlar spektrda to d q in uzunligi katta 
bodgan soha tom on siljiydi. Bu batoxrom siljish deyiladi. Agar yutilish 
m aksim um i todqin uzunligi qisqa bodgan (yuqori chastotali) soha 
tom on siljisa gipsoxrom siljish bodadi. Yutilish m aksimum i jadalligining 
ortishi ginexrom, kamayishi esa ginoxrom effekt deb ataladi. Batoxrom 
siljishda ginexrom effekt kuzatiladi, y a’ni (e) ortib boradi. U m um iy 
q o ‘sh b o g ‘ga я —
m i
* 
o ‘tish bera oladigan istalgan b ir xrom aforga 
elektrondonor guruhlar (ayniqsa, o ‘zida um um lashm agan juft tutuvchi) 
oralatm a bogdanish bilan bogdangan bodsa, batoxrom siljish kuzati­
ladi. Bunday guruhlarga auksoxrom (N H 2, N R
2
, O N , S—X, OR, 
SH, SR) lar misol boda oladi. Shunga o ‘xshash q o ‘shbog‘dagi uglerod 
bilan bogdangan vodorod atom lari uglevodorod radikallariga alm ash- 
tirilsa yoki sistemaga auksoxrom lar kiritilsa, batoxrom siljish sodir 
bodadi. Bu t o ’yingan uglevodorodlar uchun ham o 'rinlidir. Spektr 
qutbli erituvcliilarda olinganda ham я ^ л * odishlarda batoxrom siljish 
kuzatiladi. D em ak, m olekulada oralatm a bogdanishli q o ‘shbog‘ (yoki 
boshqa xrom oforjlar sonini oshirib borish bilan shu m olekulani ko‘zga 
k o ‘rinadigan n u rlar y u tadigan qilish, y a ’n i uni rangli holga o ‘tka- 
zish m um kin. H aqiqatan ham butadiyen-1,3 (q o ‘shbogdar ikkita, 
A,max = 217 m m k) rangsiz bodg an i ho ld a p o m id o rd a uchraydigan 
likopin pigm enti (C
4 0
H
5 6
q o ‘shbogdar o ‘n beshta, k max = 504 m m k) 
qizil ranglidir.