N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Birinchidan, valent elektronlar yuqori energiyali m olekulali orbi- 
taga M O ga o ‘tganda ularning spinlari o ‘zgarm asligi yoki o ‘zgarishi 
m um kin (10-rasm ). Spin o ‘zgarm asdan boradigan o ‘tish singlet, spin 
o ‘zgarishi bilan boradigan o ‘tishlar esa triplet yoki taqiqlangan о ‘tishlar 
deyiladi. Spin o ‘zgarishi bilan boradigan taqiqlangan o ‘tishlarning 
ehtim olligi ju d a kam va bu n da hosil qiladigan yutilish chiziqlarining 
tezligi (E) kichik b o ‘ladi. Boshqa so‘z bilan aytganda, triplet o 'tish -
27
Г

---

+ +
* с
- 71*
• И 
* 71
+ +
- а
_я*
-77 
- 71
+ +
■
а
. я*
- п
■ к
- Н —
л*
-
п
- 71
И
10-rasm. л —> тс* singlet (I) va triplet (II), ya’ni taqiqlangan o ‘tishlar.
larda m olekula n ur yutm aydi, yutsa ham kam yutadi. Triplet o ‘tishlar 
spin taqiqlangan о ‘tishlar ham deyiladi.
Ikkinchidan, agar elektron o ‘tishlar natijasida m olekulaning dipol 
m om enti o ‘zgarm asa (ya’ni orbital sim m etriyasi o ‘zgarmasa) ham
elektron energiya yutmaydi.
Ikkinchi qoida bilan oralatm a bog‘lanishli birikm alar U B -spektr- 
larida yutilish chiziqlarining nim a sababdan to ‘lqin uzunligi katta 
b o ‘lgan sohada kuzatilishini oson tushuntirish m um kin. M asalan, 
etilen uch u n Am.,,= 185 m m k, y a’ni odatdagi spektrofotom etrlar bilan 
etilen U B -spektrini olib b o ‘lmaydi. Butadiyenda esa л пюх = 217 m m k 
kuzatiladi. Bu butadiyendagi valent elektronlarning n —>л* o ‘tishlarini 
t a ’m inlash uchun etilenga nisbatan kam roq energiya sarflanadi, ya’ni 
o ‘tish osonlik bilan yuz beradi. 
0
‘tishlarni osonlashtiruvchi omil b uta­
diyendagi mezomer strukturalar deb hisoblanadi. M ezom er strukturalar 
(C H
2
+~ C H = C H - C H
2
- C H 2- - C H = C H +- C H 2) m olekulaning 
dipol m om entini oshirgani uchun o ‘tishlar yengil bodadi.
Yuqorida k o ‘rganim izdek, ikkita om il m um kin bodgan odishlar 
sonini ancha cheklaydi. Bu esa, o ‘z navbatida, spektrlarning oddiy 
bodishini (unda chiziqlam ing kamligini), ularni 
1
п
1
е ф ге
1
а
1 8 1
уа qilish 
qulayligini t a ’m inlaydi. T o'yingan birikm alarda radikal zanjirning 
ortishi tufayli vujudga keladigan batoxrom siljishni ham xuddi shunday 
tushuntirish m um kin. Zanjir uzayishi bilan o - o oralatm a bogdanish 
cfTckti (giperkonyugatsiya) ortadi. Natijada neft va gaz mahsulotlaridan 
olingan to ‘yingan organik birikmalarda butadiyendagiga o ‘xshab mezomer 
strukturalar hosil bodadi, ular esa odishni osonlashtiradi. Shunday qilib, 
taqiqlanm agan va taqiqlangan odishlar bodishi m um kin ekan. Taqiq- 
lanm agan odishlarda yutilish chiziqlari juda tezlik, taqiqlangan odish- 
larda esa kuchli bodadi. к —m* odishlar taqiqlangan deb qaraladi. 
N atijada ularga mos keladigan chiziqlam ing intensivligi kichik bodadi.
28

---

к ^ п *  o ‘tishlar taqiqlan m agan va tezligi ju d a yuqori. Yutilish 
m aksim um lari Ятах ga ju d a ko ‘p om illar ta ’sir qiladi. Bu om illarga 
erituvchi, m olekula ichidagi vodorod bogdar, stereoom illar va izo- 
m eriyalar kiradi. 2-jadvalda л —> 
7
t* o ‘tishlar (R) ga turli erituvchi- 
larning ta ’siri keltirilgan.
2 -ja d v a l
G ep ta n
X loroform
A setonitril
Etil spirt
Suv
A seton
276,5
274,5
274
270
264,5
N itro m e tan
275
274,5
273
272
268,5
D ietiln itro z alin
358
—
—
350
338
S im m -triaz in ‘
272
—
268
267
260
E tilen tritio k arb o n at
467
457
453
451
424
U B -spektroskopiyadan turli m aqsadlarda foydalanish m um kin. 
Shulardan b a ’zilarini ko‘rib chiqam iz.
1. M a ’lum va n o m a ’lum m o d d ala rn in g U B -sp e k trin i bir xil 
sh aro itd a olib, ayni m oddalarn ing b ir xil yoki b ir xil em asligini 
isbotlash m um kin.
2. M olekula ichida v odorod b o g d an ish lar b o r yoki y o ‘qligini 
aniqlashda U B - spektrlardan foydalaniladi. Agar v odorod bog‘lar 
m avjud b o ‘lsa, batoxrom siljish kuzatiladi.
3. Yangi m odda 200—800 m m k sohada nur yutsa (tiniq, bodm asa), 
dem ak, u alkan, alkanol, alifatik am in va efirlar sinfiga m ansub 
b o ‘lmaydi. U holda yangi m odda boshqa sin f birikm asi bodadi.
4. U B -sp e k tro sk o p iy a d a n fo y d alan ib , d ialm a sh in g an ben zo l 
hosilalaridagi o ‘rinbosarlarning joylashish tartibini aniqlash m um kin.
5. Sis-, irans-izom erlarni farqlashda U B -sp ek trlar yordam beradi. 
Trans-izom er, odatda, .ш-izom erga nisbatan nurni k o ‘proq yutadi 
ham d a yutilish chizig‘i todqin uzunligi katta soha to m o n siljigan 
bodadi. Shunday qilib, U B -spektroskopiya funksional gruppalarning 
o ‘zaro m unosabatini, jum lad an, —C = C —C = C —, — C = C —C = C —,
^ > C = C —C = 0 , ^ > C = S —Ar va bosh q a o ralatm a bogdanishlarini 
o ‘rganadi.
29