N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Plank form ulasi asosida hisoblab topiladi.
E = h \,
h — Plank doimiysi = 6,62 • 10
~ 2 7
erg.sek, v — chastota.
Ushbu tenglam adan ko'rinib turibdiki, nurenergiyasi uning chasto- 
tasiga to 'g 'ri proporsionaldir (chunki, Plank doimiysi o'zgarm as m iq- 
dor). M asalan, ko 'zg a k o 'rin a d ig an nurlarning quyi chegarasi qizil 
nur (800 mmk) energiyasi binafshanur (400 mmk) energiyasidan kichik.
Biror organik m oddaga nur tushirilsa, nur m odda orqali o 'tad i 
yoki yutiladi, agar n ur yutilsa m odda m olekulasi o'zgarishga uchraydi. 
Bu o'zgarishning tavsifi nurning tabiatiga va m oddaning tuzilishiga 
bog'liq. G a m m a -n u rla r yadrolarning energetik holatini o'zgartiradi 
(gam m a-rezonans spektroskopiya). G am m a-rezonans spektroskopiya- 
dan foydalanib, yadro kuchlari va ularning t a ’sirlashishi xususida 
m a ’lum otlar olishi m um kin. Rentgen nurlari atom larning ichki, yad- 
roga yaqin elektron qavatlaridan elektronlar energiyasini o'zgartiradi 
(rentgenospektroskopiya).
Rentgenospektroskopiya yadroga ju d a yaqin joylashgan qavatlarda 
elektronlam ing taqsimlanishini ham da ularning energiyasini aniqlashga 
yordam beradi.
U ltrabinafsha va ko'zga ko'rinadigan nurlar ta ’sirida molekuladagi 
atom larn ing valent elekronlari energetik holatlari o 'zgaradi (U B - 
spektroskopiya yoki elektron spektrlar).
Infraqizil nurlar m odda m olekulasidagi atom larning tebranishiga 
sabab bo 'lad i (IQ -spektroskopiya yoki tebranish spektrlari). U B - va 
IQ -spektroskopiya yordam ida neft va gaz m ahsulotlaridan olingan 
organik m oddalarning m olekulalari tuzilishi to 'g 'risid a m uhim m a ’lu ­
m o tlar olinadi.
R ad io to 'lq in lar esa yadro va elektronlar spinlari energetik holat- 
larini o'zgartiradi. Y adro m agnit rezonansi yordam ida neft va gaz 
m ahsulotlaridan olinadigan organik m oddalarning tuzilishini o 'rga-
8

---

nishda foydalaniladi. M oddaga n u r t a ’sir ettirilganda m odda nurn i 
yutadi va uning energiyasi ortadi. K o ‘pin ch a, bu xil m olekula «g'ala- 
yonlangan» holatga o ‘tdi, deyiladi. M od d a g‘alayonlangan holatda 
faqat 10
" 6
sekund b o ‘la oladi, xolos. Keyin esa yana yutilgan ener- 
giyani biror n ur issiqlik holida chiqarib, m olekula o ‘zining aw algi 
holatiga qaytadi. M olekulaning turli qism lari har xil energiya yutgani 
u c h u n ayni m olekulaning shu qism lari n u r chiqarganda ham aynan 
shunday energiya ajraladi. C hiqayotgan nurning t o ‘lqin uzunligini 
bilgan h o ld a m o lek u lan in g tu zilish i t o ‘g ‘risid a xulosa ch iq arish
m um kin. Bu yutilish spektrlari deyiladi.
Ba’zan m odda c h o 'g 'la n ish h aroratigacha qizdirilib, c h o 'g 'la n a - 
yotgan m odda chiqarayotgan nur o ‘rganiladi. Shular asosida m odda 
m olekulasining tuzilishi aniqlanadi. Bu esa chiqarish spektrlari deyiladi.
N eft va gaz m ahsulotlaridan olinadigan organik m oddalarning 
tuzilishini o ‘rganishda k o‘proq yuritilish spektrlaridan foydalaniladi. 
Elektrm agnit spektr (l-ra sm )d a g i h a r qanday n u r bilan sodir b o 'la- 
digan yutilish spektrlarini o ‘rganish u ch u n barcha hollarda, avvalo 
yorug'lik m anbayi, o'rganilayotgan m odda solinadigan idish, y a’ni 
kuveta, m onoxrom atik yoki bir xil to 'Iq in uzunlikdagi n u rlar hosil 
qiluvchi va tekshirilayotgan m odda orqali o ‘tgan nurning jadalligini 
(intensivligini) o'lchaydigan asboblar va qayd qiluvchi qurilm adan 
foydalaniladi.
Y utilish sp e k trla rin i o ‘rg an adig an a sb o b la r spektrom etr yoki 
spektrofotom etr d eyiladi. S p ek tral a sb o b n in g tu zilish i 2 -ra sm d a
keltirilg an . H o z ird a С Ф -4 , С Ф -4 А ; С Ф - 0 2 ; С Ф -
8
; С Ф -2 М ; 
С Ф -4 М , С Ф -2 6 , С Ф -1 6 , С Ф -4 6 m arkali spektrofotom etrlar bilan 
m oddalarning spektrlari o'rganiladi.