N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

*7 Nazorat savollari
1. Mass-spektrometriyada tahlil qilish usulining vazifasi nimadan iborat?
2. M ass-spektrometriyada ion va kationlar qanday hosil bodadi?
3. Mass-spektrometriyada modda nima uchun bombardimon qilinadi?
4. M ass-spektrda ko‘pincha massasi kasr songa teng bodgan ionlar 
kuzatiladi, nim a sababdan shunday qilinadi?
5. Fotonlarning paydo bodishi qanday sodir bodadi?
6
. Ionlarning hosil bodishini tushuntiring.
7. Parchalanishga ta ’sir etuvchi om illar nim alardan iborat?
8
. Fragmentlanish jarayoni qanday boradi?
9. Geterolitik, gomolitik tarzda parchalanish qachon sodir bodishi 
mumkin?
10. Tarmoqlangan zanjirli alkanlaming mass-spektrlari qanday bodadi?
11. Fenollar va arom atik aminlarning mass-spektrlari qanday bodadi?
12. Benzol mass-spektrining qanday xususiyatlarini bilasiz?
13. Tarmoqlangan zanjirli alkanlar uchun qanday qonuniyatlarni bilasiz?
14. Mass-spektroskopiyadan foydalanishning qanday afzalliklari bor?

---

V BO B. XR O M A TO G R A FIK TA H LIL U SU L L A R I
5 .1 - § . Xrom atografik tahlil usulining nazariy asoslari
N eft va gaz m ahsulotlaridan olingan kimyoviy birikm alarni ajra- 
tish, ularni tahlil qilish va xossalarini tekshirishning kimyoviy, fizik 
va fizik-kimyoviy usullari orasida xrom atografik tahlil usuli m uh im
o 'rin n i egallaydi.
X rom atografik tahlil usuli soddaligi, sam aradorligi, tanlovchanligi, 
tezkorligi, shuningdek, u n i boshqa fizik-kim yoviy usullar bilan birga- 
likda avtom atlashtirish m um kinligi tufayli keng tarqalgan.
X rom atografiya usullarining o ‘ziga xos xususiyati ularning un i- 
versalligida b o ‘lib, turli k o nsentratsiyalarda olingan anorganik va 
organik qattiq, suyuq h am d a gazsim on m oddalarni ajratish va aniq- 
lashga im kon beradi. Bu usullarning yana bir m uhim tom oni shundaki, 
u lar yordam ida xossalari bir-biriga yaqin b o ‘lgan birikm alarni t o ‘la 
va oson ajratish m um kin.
X rom atografiya tekshiriluvchi obyektlarni sifat va m iqdoriy tahlil 
qilish g a, m o d d a la rn in g fiz ik -k im y o v iy x o ssalarin i o ‘rg an ish g a, 
texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtom atik boshqarishga im kon 
beradi. H ozirda xromatografiya atrof-m uhitni nazorat qiiishning asosiy 
usullaridan biri b o ‘lib qoldi.
Xrom atografiyaga rus olim i M .S. Svetning tadqiqotlari va uning 
i9 0 3 -y ild a bosib c h iq a rilg a n «A dsorbsion h o d isa la rn in g yangi 
kategoriyasi va ularning biokim yoviy tah lilda q o ‘llanilishi» nom li 
m aqolasi asos soldi.
M oddalarni xrom atografik ajratish usuliari sorbsiya jarayonlariga 
asoslangan. Bu yerda sorbsiya deganda gaz, bug‘ yoki erigan m o d d a ­
larning qattiq yoki suyuq yutuvchilarga (sorbentlar) yutilishi tushu- 
niladi. Teskari jarayon desorbsiya deyiladi. Sorbsiya tushunchasi u m u - 
m iy b o ‘lib, u adsorbsiya (fazaning sirtiga yutilish) va absorbsiya 
(fazaning hajm iga y utilishjdan iborat.
Sorbsiyani statik va din am ik sharoitda am alga oshirish m um kin. 
Statik sorbsiya ikkala fazaning nisbiy harakatsiz holatida ro ‘y beruvchi
BB

---

jarayon b o'lib . m o ddaning fazalar orasida taqsim lanish m uvozanati 
qaror topishi bilan yakunlanadi. D in am ik sorbsiya harakatchan faza 
harakatsiz fazaga nisbatan bir yo‘nalishda siljiydigan sorbsion jarayon- 
dir. M oddalar aralashm asini xrom atografik ajratish usuli dinam ik 
sorbsiya jarayoniga asoslangan. B archa xrom atografik usullarning 
m ohiyati shundaki, tarkibiy qism larga ajratiladigan m o dd a h arak at­
chan faza (suyuq yoki gazsim on) bilan birgalikda harakatsiz sorbent 
(harakatsiz faza) qatlam i orqali, ya’ni yutilishi turlicha boMgani uchun 
sorbent orqali h a r xil tezlikda o ‘tadi. A ralashm alarni ajratishning 
b a’zi turlaridan farqli ravishda xrom atografik usulning o ‘ziga xos xu- 
susiyati sorbsiya va desorbsiya jarayonlarning sorbentning yangi qat- 
lam larida k o ‘p m arta takrorlanishidadir. Bu esa ajratishning sam arali 
boMishini ta ’minlaydi. D em ak, xromatografiya aralashmalarni ajratish­
ning dinamik, sorbsion usuli bo4ib, и moddalarni ikki fa z a orasida 
taqsim lanishiga asoslangan (fa z a la rd a n biri h a ra k a tc h a n b o ‘lib, 
ikkinchisi q o ‘zg‘alm as) va sorbsiya ham da desorbsiya jarayonlarining 
k o ‘p marta takrorlanishi bilan bog‘liq.
X rom atografik usullarni sinflarga b o ‘lishning turli y o ‘llari mavjud.
1. Q o ‘zg‘alm as va harakatchan fazalarning fizik tabiatiga qarab, 
suyuqlik (h arak atchan faza suyuq b o ‘lganida) va gaz xromatografiyasi 
(h a ra k a tc h a n faza gaz b o ‘lganida) b o ‘linadi. Suyuqlik x ro m a to - 
grafiyasini, o ‘z navbatida, q o ‘zg‘almas fazaning agregat holatiga qarab 
qattiq-suyuq fazali (QSX) (q o ‘zg‘alm as faza qattiq m odda) va suyuq- 
suyuq fazali xrom atografiyaga (SSX) (q o ‘zg‘alm as fazasi suyuqlik) 
ajratish m um kin. «Suyuq 1 ik-suyuq 1 iк» xrom atorgafiyasi (SSX) taqsim - 
lovchi xrom atografiya deb h am yuritiladi.
G az xrom atografiyasi q o ‘zg‘alm as fazaning agregat holatiga qarab 
gaz-adsorbsiyali (GAX ) va gaz-suyuqlik xrom atografiyasiga (G SX ) 
yoki gaz taqsim lovchi xrom atografiyaga b o ‘linadi.
2. Sorbsiya mexanizmiga qarab xromatografiya m olekular va xem o- 
sorbsiyali xrom atografiyaga b o ‘linadi. M olekular xrom atografiyada 
q o ‘zg‘alm as faza (sorbent) bilan ajratilayotgan aralashm aning tarkibiy 
qismlari orasidagi o 'zaro ta ’sir kuchlari tabiati b o ‘yicha m olekulalararo 
V an-d er-V aals kuchlaridir. X em osorbsiyali xrom atografiyaga ion 
alm ashish, c h o ‘ktirish, kom pleks hosil qilish (yoki ligand alm ashish), 
oksidlanish-qaytarilish xrom atografiyasi kiradi. X em osorbsiyali xro­
m atografiyada tegishli kim yoviy reaksiyalar sorbsiyaga sabab b o ‘ladi.
89