N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Г

---

V BO B. XR O M A TO G R A FIK TA H L IL U SU L L A R I
5 .1 - § . Xrom atografik tahlil usulining nazariy asoslari
N eft va gaz m ahsulotlaridan olingan kimyoviy birikm alarni ajra- 
tish, ularni tahlil qilish va xossalarini tekshirishning kimyoviy, fizik 
va fizik-kim yoviy usullari orasida xrom atografik tahlil usuli m uhim
o ‘rinni egallaydi.
X rom atografik tahlil usuli soddaligi, samaradorligi, tanlovchanligi, 
tezkorligi, shuningdek, u n i boshqa fizik-kim yoviy usullar bilan birga- 
likda avtom atlashtirish m um kinligi tufayli keng tarqalgan.
X rom atografiya usullarining o ‘ziga xos xususiyati ularning un i- 
versalligida b o d ib , turli konsentratsiyalarda olingan anorg anik va 
organik qattiq, suyuq h am d a gazsim on m oddalarni ajratish va a n iq ­
lashga im kon beradi. Bu usullarning yana bir m uhim tom oni shundaki, 
u lar yordam ida xossalari bir-biriga yaqin bo dgan birikm alarni to d a
va oson ajratish m um kin.
X rom atografiya tekshiriluvchi obyektlarni sifat va m iqdoriy tahlil 
q ilish g a, m o d d a la rn in g fiz ik -k im y o v iy x o ssala rin i o ‘rg an ish g a, 
texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtom atik boshqarishga im kon 
beradi. H ozirda xromatografiya atrof-m uhitni nazorat qilishning asosiy 
usullaridan biri bodib qoldi.
Xrom atografiyaga rus olim i M .S. Svetning tadqiqotlari va uning 
1903-y ild a bosib c h iq a rilg a n «A dsorbsion h o d isa la rn in g yang i 
kategoriyasi va ularning biokim yoviy tah lild a qodlanilishi» nom li 
m aqolasi asos soldi.
M o ddalarni xrom atografik ajratish usullari sorbsiya jarayonlariga 
asoslangan. Bu yerda sorbsiya deganda gaz, bug
1
yoki erigan m o d d a ­
larning qattiq yoki suyuq yutuvchilarga (sorbentlar) yutilishi tu sh u ­
niladi. Teskari jarayon desorbsiya deyiladi. Sorbsiya tushunchasi um u - 
miy b o d ib , u adsorbsiya (fazaning sirtiga yutilish) va absorbsiya 
(fazaning hajm iga yutilish)dan iborat.
Sorbsiyani statik va dinam ik sharoitda am alga oshirish m um kin. 
Statik sorbsiya ikkala fazaning nisbiy harakatsiz holatida ro ‘y beruvchi

---

aralashm aning alohida ko m p o n en tlari b o ‘ladi. U lam i biror idishga 
yig‘ish va m os keluvchi usullar bilan tekshirish m um kin.
H a r qanday sorbsiya jarayonining o ‘ziga xos taqsim lanish konstan- 
tasi (Kms)  b o ‘ladi. Bu k o nstanta m a ’lum b ir shakldagi m oddaning 
q o ‘zg‘almas fazadagi m uvozanat konsentratsiyasi (C,) ning m oddaning 
h arakatch an fazadagi konsentratsiyasi ( C2)ga nisbatidan iborat:
-^taqs = Q / Q ­
X rom atografiyada aniqlanuvchi m od d a ikkala fazada h a m b o ‘lishi 
m um kin. Bu holda taqsim lanish koeffitsiyenti KD aniqlanuvchi m odda 
A ning m uvozanat h o latid a fazalar orasida taqsim lanishini belgilaydi 
va quyidagi koeffitsiyentdan foydalaniladi:
^ I )
q o ‘zg ‘ . / ^ - 'A h a r >
bunda: CAqn,zg. va CAhar turli shakllardagi A m oddaning tegishlicha 
q o ‘zg‘almas va harakatchan fazalardagi um um iy tahliliy konsentratsiyasi. 
Taqsim lanish koeffitsiyenti aniqlanuvchi m odda tabiatiga, q o ‘zg‘almas 
va h arak atch an fazalar tabiatiga, h aroratga, p H ga, suyuqlik xrom a- 
tografiyasida esa eritm aning konsentratsiyasi va ion kuchiga bog‘liq 
b o ‘ladi.
Ayni m o d d a zonasining harakatlanish (siljish) tezligi taqsim lanish 
koeffitsiyenti K D ga teskari m u tan osibd ir. K D ning qiym ati katta 
bofiganda m o ddaning k o ‘proq qism i harakatsiz fazada b o ‘lib, ju d a
sekin siljiydi. K D kichik bofiganida m o d d a kolo n ka b o ‘ylab harak at­
c h a n faza bilan birga tez harakatlanadi. K D qiym ati tu rlich a b o ‘lgan 
h a r qanday ikkita m o d d a turli tezlik bilan harakatlanadi va bu xro­
m atografik ajratish usulining asosiy om ili hisoblanadi-.