N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

5.2-§. Xromatografiyada adsorbentlar va ularni qodlash
usullari
94

---

yuvilib ketadi va xrom atogram m ada «dum »lar paydo b o ‘lishini nazar- 
da tutish kerak.
Yaxshi adsorb ilanu vchi m o d d alarn in g x rom atografik zonalari 
yuvilib ketishining sabablaridan biri adsorbsiya izoterm asining to ‘g ‘ri 
chiziqli b o ‘lm agani tufayli yuvilib ketishidan tashqari, tashqi diffuzion 
m assa o ‘tkazishning sekin borishidir. Bu adsorbentlarda to r g‘ovaklar 
mavjudligi orqali tushuntiriladi. A dsorbent g ‘ovaklarini kengaytirish 
yuvilib ketishni kam aytirish va tah lil tezligini oshirishning samarali 
vositasidir,
A dsorbentlar kam dan kam hollarda barch a aytilgan talablarga 
javob beradi. A dsorbentlarning ayrim lari b a ’zi m oddalarni qaytm as 
tarzda yutadi, boshqalari katalitik ta ’sir k o‘rsatadi, uchinchilari xrom a- 
to g rafiy alan u v ch i m o d d ala rn in g po lim erlan ish ig a im k o n beradi. 
S huning u c h u n gaz-adsorbsiya xrom atografiyasida adsorbentlarni 
m o d ifik a tsiy a la s h d a n fo y d a la n ila d i. A d s o rb e n tla r q u y id a g ic h a
m odifikatsiyalanadi: 
1
) kislota, ishqor yoki anorganik tuzlar bilan 
ishlov berish; 
2
) qutbli ad so rben tlar sirtidagi gidroksil guruhlarni 
xlorsilan yoki boshq a m o ddalar vositasida bog‘lash; 3) suv bugri 
bilan t o ‘yintirish; 4) geom etrik m odifikatsiyalash.
B irinchi usul xalaqit beruvchi aralashm alarni, m asalan, silikagel 
kabi adsorbentlardagi m etall oksidlarini chiqarib yuborishni ta ’m in- 
laydi.
Ikkinchi usulda adsorbent sirtda joylashgan faol guruhlar nofaol 
guruhlarga alm ashtiriladi. M asalan, silikagelni silanlashda gidroksil 
guruhlar nofaol m etall guruhlarga alm ashinadi.
U ch in ch i usulda adsorbentlarning dezaktivatsiyasi, y a’ni faolli- 
gining kamayishi sodir bodadi. M asalan, suv bug‘lari m iqdorini o ‘zgar- 
tirish natijasida alum iniy oksidining adsorbsiya faolligini o ‘zgartirish 
m um kin. B undan tashqari, adsorbent yuzasiga bugdanm aydigan orga­
n ik suyuqliklar kiritish ularning faolligini pasaytiradi. Bu usul quruq 
tashuvchi yuzasiga suyuq faza kiritish singaridir. G eom etrik m odifi- 
katsiya usuli adsorbentlarni 900— 1000°C da qizdirishdan iborat bo ‘lib, 
bun d a qovushib qolish natijasida adsorbentdagi g ‘ovaklam ing struktu- 
rasi o ‘zgaradi va ultrag‘ovaklar y o ‘qolib, adsorbent sirtida faqat yirik 
g‘ovaklar qoladi.
H ozirda qattiq inert tashuvchi yuzasiga adsorbent changini o ‘tka- 
zish orqali adsorbentlarni m odifikatsiyalash usuli keng tarqalm oqda. 
A dsorbent changini kapillarning ichki devorlariga h a m shim dirish
95

---

m um kin. B unda gaz-suyuqlik kapillar xrom atografiyasi gaz-adsorb- 
sion kapillar xrom atografiyasiga aylanadi.
G az-adsorbsion xrom atografiyada turli m arkali silikagellar, faol- 
lantirilgan k o ‘m ir, grafitlangan q u ru m singari qutbli adsorbentlar 
ishlatiladi. M olekulalarining geom etrik o ‘lcham lari tu rlich a bodgan 
m oddalar aralashm asini tarkibiy qism larga ajratish uchun, k o ‘p in ch a 
m olekular elaklardan—seolitlardan foydalaniladi. H ozirda adsorbentlar 
sifatida g ‘ovak p olim erlar k o ‘p ro q ishlatilm oqda.