N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

5 .1 1 -§ . Gel xrom atograflyasi
Bu xrom atografiyaning o ‘ziga xos turi b o ‘lib, m olekulalarning 
o ‘lc h a m la ri o rasid agi farq d a n fo y d alan ish g a asoslangan. U gel 
xromatograflyasi yoki elak xromatograflyasi deyiladi.
G el xrom atografiyasida taqsim lanish xrom atografiyasidan farqli 
ravishda q o ‘zg‘alm as va h ara k a tc h a n faza sifatida b itta suyuqlik- 
erituvchining o ‘zi xizm at qiladi. B unda qattiq tashuvchi qatlam i — 
gel donachalarini yuvib o ‘tadigan suyuqlik harakatchan faza vazifasini 
o ‘tab, ajratiluvchi aralashm a kom po n en tlarin i kolonka b o ‘ylab silji- 
tadi. Shu suyuqlikning boshqa qismi gel donachalarining g ‘ovaklariga 
joylashib, q o ‘zg‘alm as faza vazifasini bajaradi.
A ralashm a tarkibidagi m olekulalar o ‘lcham lari jih atd an turlicha, 
gel g ‘ovaklarining diam etri esa o ‘zgarm as bodganida m oddalar ara­
lashm asi tarkibiy qismlarga ajraladi. B unda o ‘lcham lari gel g ‘ovak- 
larining diam etridan kichikroq bodgan m olekulalar gelda tutilib qoladi. 
Tekshiriluvchi aralashm a filtrlanganda m aydaroq m olekulalar gel g‘o- 
vaklariga kirib, undagi erituvchida tutilib qoladi va g ‘ovaklarga kirol- 
m agan yirikroq m olekulalarga n isbatan sekin h arakatlanadi. G el 
xrom atograflyasi m oddalar aralashm asini shu m oddalar m olekulalari- 
ning odcham i va massasiga bogdiq ravishda ajratish im konini beradi. 
A ralashm alarni ajratishning bu usuli a n ch a oddiyligi, tezkorligi bilan 
boshqa usullardan farq qiladi.
G el xrom atografiyasida tabiati va xossalari jih a td a n tu rlich a b o d ­
gan har xil gellar ishlatiladi. Ular yumshoq, yarimqattiq va qattiq gel- 
laiga bodinadi. Bulam ing har biri gidrofll yoki gidrofob bo‘lishi m umkin.
Yumshoq gellar. Bular m olekulasida k o ‘ndalang bogdar kam b o d ­
gan organik yuqori m olekular birikm alardir. U lar k o ‘p m iqdorda 
erituvchini yutib b o ‘kishi va hajm i kattalashishi m um kin. U larning 
suyuqlikni yutish qobiliyati g‘ovakliklariga m os ravishda ortib boradi. 
Y um shoq gellar quyi m olekular m o d d alar aralashm alarini suyuqlik 
oqim ining tezligi kichik bodganda tarkibiy qism larga ajratish uchun
129
Г

---

q o ‘IIaniladi. Y um shoq gellam ing sig‘im om ili, y a’n i gel ichidagi eri­
tuvchi hajm i Vx ning geldan tashqaridagi hajm i V2 ga nisbati 3 ga 
teng. B ular sefadekslar yoki dekstrin, kraxm al va boshqa gellar b o ‘lib, 
aralashm alarini yupqa qatlam li v ariantda ajratish u ch u n ishlatiladi. 
Y um shoq gellarda xrom atograflyalash gel filtrlash deb ataladi.