N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Ion almashinish xromatografiyasining usullari. E luyent usulida 
ionlar adsorbilangan ion alm ashinish kolonkasini siqib chiqaruvchi 
suyuqlik-elektrolit eritm asi bilan yuvish n azarda tutiladi. B unda eng 
kam adsorbilanadigan ionlar k o lo n k ad an birinch i boTib siqib chiqa- 
riladi, kuchliroq adsorbilangan ionlar keyinroq chiqadi. K olonkadan 
chiquvchi eluyat fraksiyalarda alohida ionlar b o ‘ladi.
Eluyent usulida siqib chiqaruvchi elektrolit sifatida tarkibida sm o- 
laning io n o g en g u ruhlari ajratib c h iq a ra d ig a n io n la r b o ‘ladigan 
m o ddalardan (k ation-alm ashuvchilar u c h u n HC1, anionalm ashuv- 
chilar u c h u n esa N aC l dan — C U ajratuvchilardan) foydalaniladi. 
Ajratish va yuvish tugagandan keyin kolonkada boshlang‘ich shakldagi 
io nit qoladi. U n i qaytadan ishlatish m um kin. Siqib chiqarish usuli 
eluyent usulining bir turi hisoblanadi. U nd a ishlatiladigan siqib chiqa­
ruvchi eritm a tarkibida smolaga ajratiluvchi aralashm a ionlariga nisba­
tan yaxshiroq yutiladigan ionlar b o ‘ladi.
Ion alm ashinish xromatograflyasi kolonkalarda o ‘tkaziladi, ularga 
oldindan b o ‘ktirilgan io n alm ashinuvchi sm olalar to ‘ldiriladi. K olon- 
kalariing bir m e ’yorda to ‘lishi u ch u n sm olalarning osm alari ishlatiladi.
135
Г

---

Kolonkadagi sm ola q atlam i yuzasiga yu qoridan ozgina n am u n a 
eritm asi tushiriladi, so‘ngra eluyent oqim i yuboriladi. Agar kolon- 
kaning tagiga idishlar q o ‘yib turilsa tarkibida alo hida-alohida m o d ­
dalar bo'ladigan fraksiyalarni yig‘ib olish m um kin. A ralashm a tarkibiy 
qism larga ajratilgandan so ‘ng chiqindilarning m iqdorini h ar qanday 
m os keluvchi usul bilan aniqlasa bodadi.
Amalda qodlanilishi. A ralash m alarni ion alm ashinish usulida 
tarkibiy qism larga ajratishning eng oddiy usuli aralashm a tarkibidagi 
ionlarni sm olaga yuttirish va har bir alohida kom ponentni o ‘ziga xos 
erituvchida eritib, ajratib olishdan iborat.
Io n alm ashinish usullaridan eritm adagi k atio n va anionlarning 
um um iy m iqdorini aniqlashda, toza tuzlarni tahlil qilishda ham foy­
dalaniladi. H + shaklidagi kationitdan kaliy tuzi eritm asi odkazilganda 
quyidagi io n alm ashinish jarayoni:
R F T + K + -» R K + H +
sodir bodadi va eritm ada kaliy ionlariga ekvivalent m iqdorda H + 
ionlari hosil bodadi. H + ionlarining konsentratsiyasini titrlash (m asa­
lan, potensiom etrik) orqali aniqlash va shu orqali nam unadagi K + 
ionlarining m iqdorini ham aniqlash m um kin.
Ion alm ashinish jaray o nlaridan qiyin eruvchan birikm alarni erit- 
m aga odkazishda h a m foydalaniladi. Ion itlar faqat elektrolitlar bilan 
emas, balki qiyin eriydigan m oddalarning (m asalan, kalsiy karbonat, 
q o ‘rg‘oshin xlorid, bariy sulfat) ch o 'k m alari bilan ham m ad u m d a ra ­
ja d a reaksiyaga kirishadi. A gar H + yoki K a+ shakldagi k a tio n it 
q o ‘rg‘oshin sulfat suspenziyasi bilan birga chayqatilsa, q o ‘rg‘oshin 
sulfat sekin eriydi va sulfat kislota yoki natriy sulfat hosil bodadi.
N itrat ionlar H 0
3
bilan to ‘yintirilgan ionit ham shunga o ‘xshash 
ta ’sir k o ‘rsatadi. B unda q o ‘rg‘oshin nitrat eritm asi ishlatiladi. Q o ‘rg‘o- 
shin sulfat P b S 0
4
c h o ‘km asi P b
+ 2
va S 0 42- ionlari bilan m uvo- 
zanatda bodadi:
si P b S 0
4
Pb
+ 2
+ SO 2"
Eruvchanlik k o ‘paytm asi E K PbSQ4 ga asosan eritm ada ju d a kichik 
konsentratsiyada b od sa ham q o ‘rg‘oshin ionlari bodadi:
E K ?bSQ4 = [Pb
+ 2
] • [ S 0 4~ ]; E K
[ ) b S ( ) 4
= C
p b + 2
-Csp2_
П
136

---

B unday eritm aga ionit kiritilganda u eritm adagi q o ‘rg‘oshin ion- 
larini yutadi va boshqa kationlarga (m asalan, v od o ro d ionlariga) 
alm ashtiradi:
2 H + + P b
+ 2
- ^ P b
+ 2
+ 2 H +
N a tija d a m u v o zan at buziladi va q a ttiq R b S 0
4
dissotsilanadi. 
C h o ‘km adan eritm aga q o 'sh im c h a Pb
+ 2
va S 0 42" ionlar o 'tib , eruv- 
ch an lik k o ‘p aytm asining qiym ati tiklangunga q ad ar dissotsilanish 
d avom etadi. Io n itd an yana q o 'sh ib tu rish yo'li bilan c h o 'k m an i 
eritish m um kin. H ozirgi vaqtda ionitlar yordam ida B a S 0 4, A g C l va 
boshqa ch o 'k m alarn i eritm aga o 'tk az ish usullari topilgan.
Suvni tu zlard an tozalash dem inerallashning io n alm ashinishga 
asoslangan usuli h isoblanadi. U n in g m ohiyati sh u n d a n iboratki, 
tozalashga m o 'ljallan gan suvga b ir vaqtning o 'z id a H + shaklidagi 
kationit va O H " shakldagi an io nit bilan ishlov beriladi. K ationitdagi 
alm ashish natijasida eritm ada H + ionlari paydo bo'ladi:
H R + M + = M R + H +
a n io n itd a esa:
R O H + X = RX + O H "
b o 'y ich a O H " ionlari hosil b o 'lad i. Ajralib ch iq q an H + va O H
ionlari o 'z a ro ta ’sirlashib, suv hosil qiladi:
H + + O H " =
h
2
o
N atijada toza, dem inerallangan suv olinadi. U n d a n laboratoriya- 
larda distillangan suv o 'rn id a foydalaniladi.
E lektrkim yoviy m aq sad lar u c h u n m axsus io n alm ash in u v ch i 
m em b ran alar ham tayyorlanm oqda. U la r ham ion alm ashinish, ham
m em brana — yarim o'tkazgich pard a xossalariga egadir. A m m o bu 
ion alm ashinuvchi m em branalarning io n o 'tk azish xususiyati tan- 
lovch an bo'ladi.