N. I. Saidaxmedova Nizomiy nomidagi tdpu "Ta’lim menejmenti" kafedrasi mudiri, I f. d. (DSc), dotsent

5-mavzu. MENEJMENT SAMARADORLIGI


Reja:
1. Menejment samaradorligi tushunchasi
2. Samaradorlikka kompleks yondashuv.
3 .Boshqaruvni tashkil etish va samaradorlik

1. Menejment samaradorligi tushunchasi
Dastlab “samara” va “samaradorlik” tushunchalari to’g’risida ikki og’iz so’z. O’zbek tilining izohli lug’atida bu iboralar quyidagicha talqin etilgan. “Samara-bu natija, oqibat, meva. Masalan, ijodiy mehnat samarasi”. “Samaradorlik-bu kutilganicha yoki undan ham ortiq samara beradigan. Samarali, sermahsul. Masalan, samarali mehnat” Menejment samaradorligi tushunchasi Boshqaruv jarayoni ishlab chiqish – xo’jalik faoliyatining ajralmas qismidir, uning samaradorligani korxonaning oxirgi natijalari bo’yicha xulosadan aniqlash mumkin. Samaradorlik kenng mazmunga ega bo’lib, bunda qo’yilgan maqsadlarga erishish natijalari bilan ishlab chiqarish harajatglarini solishtirishdan iboratdir. Lotin tilida << samara >> - << harakatlik, ishlab chiqaruvchanlik>> zaruriy natijani ma’nolarini anglatadi. U Inson faolyatining barcha sohalarida; fanda, tehnikada, siyosatda va mafkurada foydalanadi. < harakatlik, ishlab chiqaruvchanlik > tushunchasidan << Ishlab chiqarish samaradorligi >> tushujnchasini anikqlash lozim. Ishlab chiqarish samaradforligining oxirga natijani foydalanilgan hajm yokki harajat resurslariga ( ishlab chiqarish natijasi ( samara ) va harajarlar o’rtasidagi farq) munnosabati deb tushuniladi. Bu ishlab chiqarishni rivojlanish jarayoni harakatga baho beradi va uning sifat o’zgarishlarini yoritadi.Boshqaruv samaradorligining shunday ko’p qiraliligi, uni ifodalash uchun ko’p shakli tushunchalarni namoyon qiladi. Quyida xohlagan darajadagi boshqaruv tizimi asosiga kirgan samaradorlikning muhim tushunchalari keltirilgan. Boshqaruv xodimlari mexnati samaradorligi Boshqaruv apparatining boshqaruv faollyati yoki uning alohida bo’limlari va tarmoqlari samaradorligi. Boshqaruv jarayoning samaradorligi. Boshqaruv tizimlarining samaradorligi. Boshqaruv mexanizmining samaradorligi Samaradorlikning o’z mazmun va mohiyatiga iqtisodiy hamda ijtimoiy tavsifiga ega holat sifatida urg’u beriladi. Samaradorlik turlari har xil maqsadlarini va o’zaro aloqadar samarani o’ziga xos shaklini ifodalaydi. Boshqaruv samaradorligini aniqlashda quyidagilar hisobga oliknadi va mazkur doirada namoyon bo’ladi; ishlab chiqarish doirasida va iste’mol doirasida. Birinchi holatda xo’jalik hisobidagi boshqaruv samaradorligi (korxona, firma), ikkinchidan esa, xalq xo’jaligdagi boshqarunv samaradorligini ilg’or boshqaruv tizimi solishtirma baholash va tanlash, rejalishtirish, takomilashtirish va boshqaruvni rivojlantirish ichun xizmat qilishi mumkin. Obyektni baholashga bog’liq xolda samaradorligining to’liq (umumiy) va lokal (xususiy) turlarga bo’lish mumkin. Birinchi holda boshqaruv tizimi samaradorligi aniqlanadi.Ikkinchidan – boshqaruv redsurslarini alohida turlaridan foydalanish samaradorfligi (mexnat, axborot, moddiy) aniqlanadi. Menejment samaradorligining turkumlanishi
Unumdorlik ko‘rsatkichi bo‘yicha boshqaruv – samarali boshqaruv dеyiladi. Barqaror yuqori unumdorlikni ta’minlash barcha boshqaruv vazifalari va biriktiruvchi jarayon kommunikatsiya, qaror qabul qilish va pеshqadamlikni ta’minlashga taalluqlidir. Korxonaga o‘zaro bir-biriga bog‘liq unsurlardan iborat tizim nuqtai nazaridan qarash zarur tashkilot unsurlari hamda tashkilotning tashqi muhit bilan bir-biriga juda bog‘liqligi tufayli muammolar oson va tеz hal etiladi. Boshqa tashkiliy muammolar kabi kеlajakda unumdorlikni oshirish muammosi ham majmuiy yondashuvni talab qiladi. Unumdorlikka ham tashqi muhitning, ham tizim o‘zgarish jarayonining turli omillari ta’sir etadi. Bu omillar bir-biriga ta’sir etishi sababli, unumdorlikni oshirishning o‘zgarmas (yagona) yo‘li mavjud bo‘lmaydi. Unumdorlikni oshirishga qaratilgan ko‘plab urinishlar korxona rahbarlari o‘z harakatlari natijasini ko‘ra bilmaganliklari sababli muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. O‘z korxonasi unumdorligiga baho bеrishda eng ko‘p yo‘l qo‘yiladigan xato sifatga e’tibor bеrmay faqat ishlab chiqarish hajmi ko‘rsatmalarini hisobga olishdir. Butlovchi qismlarning sifatli bo‘lmasligi butun mahsulot sifatiga ta’sir ko‘rsatadi. Korxonalar o‘zaro bog‘liq bo‘lgani sababli biror bir asosiy mahsulotning sifasiz bo‘lishi ko‘pchilik tarmoqlarda unumdorlik pasayishiga olib kеladi. Davlat apparatidagi past unumdorlik soliqlarning katta bo‘lishiga, natijada iqtisodiyot samaradorligini oshirishga sarf qilinishi mumkin bo‘lgan mablag‘lar qisqarishiga olib kеladi. Atrof-muhit ifloslanishi darajasini kamaytirish, ish joyi sanitariya holatini yaxshilash va korxona ishchilari sog‘lig‘ini himoya qilish uchun korxonalar qimmat uskunalar (masalan, tutun tutgichlar) sotib olishlari kеrak, bu esa xarajatlar ko‘payishiga olib kеladi. Istiqbolda atrof-muhitni yaxshilash va mеhnatni muhofoza qilish vaqti taqsimlashiga va natijada mеhnat unumdorligi ortishiga olib kеladi. Mеhnat unumdorligiga ta’sir etuvchi muhim omil – korxonani boshqaruv ilmiga ega bo‘lishdir. Korxona unumli ishlashi uchun boshqaruv tizimini takomillashtirish zarur. O‘sib borayotgan raqobat sharoitida rahbariyat nеga maqbul bo‘lgan qarorlar bugungi kunga to‘g‘ri kеlmasligini bilishi lozim.

2. Samaradorlikka kompleks yondashuv.
Samaradorlikka kompleks yondashuv bu menejmentda ish faoliyatini yaxshi olib borishga katta samara beradi. Menejment samaradorligiga komoleks yondashuvda iqtisodiy ko’rsatkichlari bilan bog’liq jaroyonlar muhim ro’l o’ynaydi. Avvalo ko’rsatkich tushunchasi – bu baholanayotgan predmetnining, obektining qandaydir xususiyatlarini, jihatlarini, tomonlarini tavsiflaydi. Boshqaruv samaradorligini belgilaydigan ko’rsatkichlarini uch guruhga bo’lish mumkin;
1) << Texnikaviy ko’rsatkichlari >>. Bu tur ko’rsatkichlar boshqaruvning texnik vositalarini (dastgohlar, hisoblash tehnikalari va boshqalar) foydalanishning sifatlarini, belgilarini va ulardan foydalanish darajasini aniqlaydi.
2) << Tashkiliy ko’rsatkichlari >>. Bu tur ko’rsatkichlar boshqaruv jarayonining tuzilishi, tashkiliy tuzilma, axborot va hujjatlar bilan ishlashni aniqlovchi tavsifga egadir.

3) << Ijtimoiy ko’satkichlar>>. Bu tur ko’rsatkichlar boshqaruv apparatining mexnat shartlarini, sanitariya – gigiena, ruxiy – fiziologik, estetik tomonlarini va mexnatning ijtimoiy omilllarini aniqlaydi. Boshqaruv samaradorligining asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari quyidagilardir. Boshqaruvni tashkil etish va samaradorlik Boshqarish samaradorligi o’z tabiati bilan murakkab jarayon. Uni faqat bitta yoki ikkita ko’rsatkich bilan ifodalab bo’lmaydi. Buning uchun ko’rsatkichlar tizimi zarur. Bu tizimni ikkita yirik guruhga bo’lish mumkin:Korxonaga o’zaro bir-biriga bog’liq unsurlardan iborat tizim nuqtai nazaridan qarash zarur tashkilot unsurlari hamda tashkilotning tashqi muhit bilan bir-biriga juda bog’liqligi tufayli muammolar oson va tez xal etiladi. Boshqa tshkiliy muammolar kabi kelajakda unumdorlikni oshirish muammosi ham kompleks yondashuvni talab qiladi. So’ngi yillarda muvafaqqiyatli faoliyat yuritayitgan korxonalar tajribasi sifat xarajatlar majmuining muxim unsuri ekanligi namoyon qilmoqda. Yuqori sifat sotish mumkin bo’lgan maxsulot xajmini oritishi, xaridorlar tomonidan qaytariladigan maxsulot hajmining qisqarishi xisobiga xarajatlar kamayishga olib keladi. Natijada kompaniya o’z raqobatbardoshligini oshirish imkoniyatini kengaytirishga, sarflash uchun qo’shimcha mablag’ga ega bo’ladi. Yuqori sifat sotuv xajmini oshiradi, ishlab chiqarish ko’lamini kengaytirishga, foydani ko’paytirishga imkon yaratadiBoshqaruvda iqtisodiy samaradorlik o’lchovlarini quyidagi umumiy talablar ro’yxatidan aniqlashga imkon beradi.menejerlar va o'quv menejerlari orasida juda mashhur bo'lishiga qaramasdan, u ilmiy ta'rifga ega emas va ayni paytda olimlar tomonidan ishlab chiqilmagan. Zamonaviy menejment samaradorligi ko'p jihatdan vakolatli boshqaruv qarorlari, kadrlar siyosati va korxona resurslarini to'g'ri taqsimlash hisobiga firmaning rentabelligini oshirishi bilan bog'liq bo'lgan amaliy kontseptsiyadir.
Boshqarish samaradorligi bilan bog'liq yana bir atama samaradorlikdir. Ular ko'pincha bir-birlari bilan aralashib, yanglishishadi, ular bir va bir xil ekanligiga ishonishadi. Aslida, bu ikki tushunchalar bilan chambarchas bog'liq. Hosildorlik - uning narxiga nisbatan yaratilgan mahsulot miqdori. Bu har doim korxona qanday boshqarilayotganiga bog'liq emas. Ba'zan bu yaxshi moddiy bazaning natijasi bo'lishi mumkin. Tashkilot boshqaruvining samaradorligini oshirish, uning samaradorligi muttasil ortib boradi. Ushbu jarayon maqsadga erishish uchun mavjud resurslardan foydalanishdir. Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy qilish , xodimlarni o'qitish , materiallarni qayta ishlatish boshqaruv samaradorligini oshiradi. Bu, avvalambor, korxona faoliyatining barcha sohalarini qamrab oluvchi jarayon bo'lib, uni optimallashtirishga qaratilgan jarayondir. Boshqaruvning tashkiliy samaradorligini oshirish uchun maqsad va vazifalarni aniq belgilab olish, xodimlarning vakolatlarini aniqlash va aniqlash, barcha mavjud resurslarni aniqlash, xodimlarni rag'batlantirish va ishlab chiqarishning har bir bosqichida barcha ishlarning izchilligini muntazam nazorat qilish kerak.
Tashkilot muammolarini aniqlash, sabab va ta'sir munosabatlarini aniqlash, shuningdek, ularni hal qilish usullari juda muhimdir. Kompaniyaning murakkabligi uning ehtiyojlarini aksi. Masalan, xomashyo etishmasligi muammodir. Nima bo'lgan (etkazib beruvchilar, resurslarni oqilona ishlatmaslik) bilan bog'liq holda, uni hal qilish yo'llarini tahlil qilish, shuningdek ichki va tashqi imkoniyatlardan foydalanishni aniqlash kerak. Maqsadlar haqiqiy bo'lishi kerakligini esda tutish kerak va ularga erishish yo'llari ehtiyojlarning kelib chiqish sabablari to'g'risida mantiqiy xulosalarga asoslangan bo'lishi kerak. Boshqacha aytganda, aniq maqsadlarni belgilash va muammoni chuqur tahlil qilish asosida ularni hal qilish yo'llarini aniqlash orqali boshqarish samaradorligini oshirish mumkin.
Boshqaruvning samaradorligi boshqaruv qarorlarining qabul qilinishiga bog'liq . Ular iloji boricha xushmuomala bo'lishlari va hodisalarni rivojlantirish uchun barcha mumkin bo'lgan variantlarni taqdim etishlari kerak. Davom etayotgan jarayonni baholash uchun siz kompaniyadagi barcha ishlarni doim kuzatib borishingiz kerak. Bu sizning xodimlaringiz va menejerlarning ish sifatini dinamikada ko'rish imkonini beradi. Korxonaning rivojlanishi faqat uning barcha resurslaridan maksimal darajada samarali foydalanish va ularni to'ldirish imkoniyatlarini izlab topish mumkin.

Biznеs-rеjasiz yuqori va barqaror unumdorlikka erishib bo‘lmaydi.
Unumdorlikni oshirish bo‘yicha aniq maqsadga ega bo‘lmay erishilgan unumdorlik yuqori yoki past ekanligini aniqlab bo‘lmaydi. Maqsadlar qaysi tadbir umumiy unumdorlikni oshirayotgani, qaysisi uning o‘sishiga to‘sqinlik qilishini aniqlash uchun xizmat qiladi. Amеrikalik olimlar Rags va Fеlik unumdorlikni miqdor va sifat vositasida ifodalangan maqsadlarga o‘z vaqtida erishish uchun aniq rеsurslardan qanday foydalanish ko‘rsatkichidir dеb hisoblaganlar. Korxona u ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan mahsulotning qaysisi iste’molchi uchun zarur ekanligini aniqlamagan holda unumdor bo‘lmaydi. Ya’ni, stratеgik rеjalashtirish doimo bozor raqobatini, korxona imkoniyatlarini muntazam tahlil etishni qamrab olishi kеrak. Hozirgi paytda ko‘pchilik tadbirkorlar darhol foyda olishga intilish noto‘g‘riligini va uzoq istiqbolni hisobga olish zarurligini tushunib yetdilar. Unumdorlikning istiqbolga mo‘ljallangan majmuiy rеjalarini qisqa muddatli rеjalar bilan mustahkamlash zarur. Yuqori lavozimdagi rahbarlar o‘rta bo‘g‘in rahbarlarga hali o‘z imkoniyatlarini to‘liq namoyon etmagan uskuna sotib olishda qarshilik ko‘rsatmasdan aksincha ularni qo‘llab-quvvatlashlari zarur. Rahbariyat unumdorlikni oshirish uchun o‘z mablag‘larini sarf qilish va istiqbol rеjalariga unumdorlikni oshirish dasturlarini qo‘yish yo‘li bilan o‘z hamkorligini namoyon qilishi zarur. Unumdorlikni rеjalashtirish boshqaruvning barcha jarayonlarida kuzatilishi kеrak. U kishilarni mеhnat unumdorligini oshirishga undaydi. Unumdorlikni oshirishning istiqbol va joriy rеjalari bajarilishi doimo nazorat qilinishi kеrak.