N. raimnazarova

bosh: dalaning boshi, ariqning boshi;

chekka: yo'lning chekkasi, tavoqning chekkasi;

til: qulfning tili;

tish: omochning tishi, arraning tishi;

lab: ariqning labi, piyolaning labi;

bo'yin: dutorning bo'yni;

yelka: tarozining yelkasi;

qo'ltiq: ariqning qo'ltig'i;

etak: yerning etagi, tog'ning etagi;

qanot: samolyotning qanoti kabi.

Metonimiya – yunoncha yangi nom qo'yish, nomini o'zgartirish, qayta nomlash demakdir. So'z ma'nolarining narsa va hodisalarning ichki va tashqi o'xshashlik belgilariga ko'ra emas, balki ularning o'rin va paytga, zamon va makonga munosabatiga ko'ra o'zgarishi so'z ma'nosining metonimiya usulida ko'chishi deyiladi. Demak, metonimik ko'chishda bir narsa bilan ikkinchi bir narsa o'rtasidagi ichki yo tashqi o'xshash belgi va xususiyatlar hisobga olinmaydi, balki bir predmet yoki tushunchadagi zamon va makonga xos yaqinlik, umumiylik, shuningdek, sabab asos bo'ladi.

Misollar: Hurmatli Prezidentimizni butun zal oyoqqa turib, gulduros qarsaklar bilan kutib oldi gapida zal so'zining ma'nosi o'rin munosabatiga ko'ra ko'chgan bo'lib, shu so'z orqali zalda to'plangan odamlar, anjuman qatnashchilari ma'nosi anglashiladi. O'zbekiston respublikasi konstruktorlar byurosi yangi terim mashinasi qurilmasini ma'qullashdi gapida ham byuro so'zining ma'nosi metonimiya asosida ko'chgan. Byuro so'zi asli fransuzcha vuzeau so'zidan kelib chiqqan bo'lib, bu so'z dastlab tuya junidan to'qilgan mato, dasturxonni anglatgan. Keyinchalik shunday dasturxon yopilgan stolni, shunday dasturxon yopilgan stol qo'yilgan xonani va, nihoyat, shunday xonada to'plangan odamlar ja'mi byuro deb nomlangan. Demak, misoldagi byuro (dasturxon) so'zi butun o'zbekistonlik konstruktorlar ma'no-siga ko'chgan.

Fuzuliyni oldim qo'limga,

Majnun bo'lib yig'lab qichqirdi.

Va Navoiy chiqib yo'limga,

Faryod bilan o'rnidan turdi (H.Olimjon)

misralarida Fuzuliy va Navoiy so’zlari o'z ma'nosida emas, ko'chma ma'no-larda qo'llanilgan; ular tomonidan yaratilgan asarlar, asar qahramonlari nazarda tutilgan.

Metonimiya usulida so'z ma'nosining ko'chishida faqat narsalar qayta nomlanib qolmasdan, narsalar haqidagi tushunchalar ham o'zgaradi. Shu jihatiga ko'ra ham metonimiya metaforadan farqlanadiki, metaforada odamning qulog'i va dutorning qulog'i birikmalaridagi quloq so'zi ham shakl, ham tushuncha holida saqlanadi. Bu auditoriya ancha faol gapida auditoriya (xona) – shu xonadagi talabalar bilan (qiyoslang: auditoriya – talabalar), ya'ni xona (predmetlik) tushunchasi talabalar (shaxs) tushunchasi bilan almashadi – qayta nomlanadi.

Metonimiya usulida ma'no ko'chishning ko'proq quyidagi ko'rinishlari uchraydi:

1) biror narsaning nomi o'z ichidagi narsaning nomiga ko'chadi: bir kosa yemoq, bir stakan ichmoq, butun stadion oyoqqa turmoq kabi;

2) biror narsaning nomi o'z ustidagi narsalarning nomiga ko'chadi: ziyofatda dasturxon zo'r bo'ldi (dasturxon – uning ustidagi noz-ne'matlar, ovqatlar), to'qqizinchi – tartib raqami, to'qqizinchi (ustiga «9» raqami yozil-gan futbolchi) almashtirildi kabi;

3) o'rin munosabatiga ko'ra ma'no ko'chadi: Akam Navoiyga ketdi gapida Navoiy – viloyat, rayon yoki jamoa xo'jaligi ma'nosida, «Ozodlik»da turamiz gapida «Ozodlik» – ko'cha nomi ma'nosida;

4) xoslik, material, maxsus nomlariga ko'ra ma'no ko'chadi: Oybekni o'qiyapman (asari), «Paxtakor»ning g'alabasi (jamoa) va b.