N. raimnazarova

Sinekdoxa ham yunoncha so'z bo'lib, birgalikda o'ylamoq, fahmlamoq demakdir. Butun o'rnida qism yoki qism o'rnida butun, jins tushuncha o'rnida tur tushuncha yoki tur tushuncha o'rnida jins tushuncha ifodalash vositasi sifatida so'z ma'nolarining o'zgarishiga so'z ma'nolarining sinekdoxa usuli bilan ko'chishi deyiladi. Tur va jins tushunchalar o'rtasidagi munosa-batlarni ifodalagani uchun, odatda, sinekdoxa usulida ma'no ko'chish metonimiyaga o'xshatiladi, lekin metonimiyada ma'no ko'chish, asosan, predmetlarning o'rin va paytga munosabatiga ko'ra yuz beradi, sinekdoxada esa ko'proq miqdoriy tushuncha asos bo'ladi. Misollar:

1) butun o'rnida qism yoki jins tushuncha o'rnida tur tushunchaning ifodalanishi: Chorvaning tuyoq soni yildan-yilga kamayib bormoqda gapida butun (qo'y, sigir) o'rnida qism (tuyoq) qo'llanilgan. Yoki Salomat to'rt yildan buyon tirnoqqa zor gapida tirnoq – bola, farzand, Mansur direktorning o'ng qo'li gapida o'ng qo'l – ishonchli odam, yaqin yordamchi, maslakdosh, Yigitlar samovarda o'tirishibdi gapida samovar – choyxona, Biznikidan bir piyola choy ichib keting gapida bir piyola choy – dasturxon-dagi noz-ne'matlar, ovqat ma'nolarida qo'llangan. Ma'no ko'chishning bu turi, ayniqsa, hazil, mutoyiba, askiya, ironiya kabi so'z qo'llashlarda keng ishlatiladi: Ey, Shlyapa yoki shapka; ho, burunboy; o', Xumkalla! («Shayta-nat»dagi Asadbekning gumashtasi) va b.;

2) qism o'rnida butun yoki tur tushuncha o'rnida jins tushunchasining qo'llanishi: besh qo'l barobar emas (qo'l panja o'rnida), chumchuqlar daraxt-ga qo'ndi (daraxt shoxiga: daraxt – butun, shox – qism), mashinaning dami chiqib to'xtab qoldi (mashinaning dami – ballonning dami, ballon mashina-ning bir qismi) kabi.

Ma'noning vazifaviy ko'chishi. Predmetlarning bajaradigan vazifasiga ko'ra so'z ma'nolarining o'zgarishiga ma'noning funksional yoki vazifadosh-lik asosida ko'chishi deyiladi. Ma'noning bu xil ko'chishi ham qisman o'xshashlikka asoslangani uchun metaforaga o'xshaydi, lekin metaforada predmetlardagi tashqi belgi asos (o'xshash) qilib olinadi. Funksional ko'chishda esa predmetlar tomonidan bajariladigan vazifa bir xil, umu-miylikka ega bo'ladi. Misollar: ilgari siyohga botirib qog'ozga yozadigan asbob parrandalar patidan (ruscha – pero) tayyorlanib, pero deb atalgan. Hozir ham shu vazifani (yozish vazifasini) bajaruvchi asbobda, metall va boshqa jismlardan ishlangan bo'lsa ham, pero nomi saqlanib qolgan. O'q – kamon o'qi, uchli, uzun, to'g'ri asbob; miltiqning o'qi, to'pning o'qi, zamba-rakning o'qi birikmalarida o'q so'z kamon o'qiga tashqi o'xshashligiga ko'ra emas, balki vazifaviy o'xshashligiga ko'ra ko'chgan.

Ma'noning kengayishi va torayishi. Lug'at tarkibining o'zgarishi bilan bog'liq ravishda so'z ma'nolari ham o'zgara boradi. Bu o'zgarish tilning butun tarixiy taraqqiyoti jarayonida yuz beradi. Ba'zi so'zlar shaklan o'zgar-may, ma'no jihatdan o'zgaradi: bir ma'noni bildirgan so'zlar bir necha ma'noda va, aksincha, bir necha ma'noni anglatgan so'zlar faqat bir ma'noda qo'llanib qolishi mumkin. Demak, so'zlarning ma'nosida kengayish va tora-yish yuz beradi.

Zamon o'tishi bilan tildagi ba'zi so'zlar dastlabki anglatgan ma'nolaridan tashqari, yana boshqa ma'nolarni ifodalay boshlaydi. Masalan, vatan so'zining ma'nosi kengaygan: birovning mulki, tug'ilgan joyi ma'nosidan butun o'zbeklar yurti (O'zbekiston Vatanim manim) – O'zbekiston ma'nosini anglatadi. Hozirgi o'zbek tilida burchak, kecha, yutuq kabi so'zlarning ma'nosida ham kengayish yuz bergan.

Davrlar o'tishi bilan ikki yoki undan ortiq ma'noni ifodalovchi so'z bir ma'noni ifodalash uchun ham xoslanib qolishi mumkin. Masalan, ichkari so'zi ilgari binoning ichkarisini ham, xotin-qizlar huquqsizligini ham anglatgan bo'lsa, hozir bu so'z bir ma'noni – ma'lum bino yoki narsaning ichki qismini ifodalaydi.

Atoqli otlarning turdosh otlarga (Muslima – atoqli ot, muslimka – bug'doy navi), po'lat, temir, tesha, o'roq so'zlarining Po'lat, Temir, Tesha, O'roq kabi qo'llanishi ham so'z ma'nosining kengayishi va torayishi natijasidir.

18- mavzu. SO'ZLARNING SHAKL VA MA'NO