N. raimnazarova

Tovushlarning o'rin munosabatiga ko'ra o'zgarishi. Tovushlarning so'z tarkibida joylashishi va shunga ko'ra nutq a'zolarining ta'sirida yuzaga kela-digan tovush o'zgarishlariga tovushlarning o'rin munosabatiga ko'ra o'zgari-shi deyiladi. Bular quyidagi ko'rinishlarga ega:

1. Akkomodatsiya.

2. Assimilyatsiya.

3. Dissimilyatsiya.

4.Metateza.
Akkomodatsiya – lotincha moslashish, uyg'unlashish demakdir. So'z tarkibida yondosh kelgan unli tovushlarning o'zaro bir­biriga artikulyatsion­ akustik jihatdan moslashishi, uyg'unlashishiga akkomodatsiya deyiladi.

Masalan, kuzgi, kulgi, tulki so'zlarining keyingi bo'g'inlaridagi i unlisining talaffuz va eshitilish jihatidan birinchi bo'g'indagi u unlisiga moyilroq talaf-fuz qilinishi va eshitilishi akkomodatsiyadir.

Akkomodatsiya hodisasini singarmonizm yoki unli tovushlarning garmo-niyasi, o'zaro uyg'unlashishi, moslashishi ham deb aytish mumkin. Singar-monistik o'zgarishlarda ham xuddi shu qoidalarga amal qilinadi, ya'ni ko'p bo'g'inli so'zlarda keyingi bo'g'indagi unli tovushlar qanday bo'lishidan qat'iy nazar, birinchi bo'g'indagi unli tovushning sifatiga qarab qisman yo to'la moslashadi. Bu xususiyat o'zbek adabiy tilining ayrim shevalarida va boshqa turkiy tillarda keng uchraydi.

Akkomodatsiya yoki singarmonizm hodisasi artikulyasiya jarayonidagi turli sabablarga ko'ra yuz beradi: ba'zan lablangan unli lablanmagan unlini o'ziga moslashtiradi (kulgi-kulgu kabi). Natijada lab garmoniyasi yuzaga keladi. Bu labial singarmonizm deb yuritiladi; ba'zan uyg'unlashish yumshoq va qattiq tanglayda yuz beradi (ota-ata kabi). Bu tanglay garmoniyasi yoki palatal singarmonizm deb yuritiladi.

Singarmonizm hodisasi o'zbek adabiy tiliga xos emas, shuning uchun bu hodisa o'zbek adabiy og'zaki nutqida deyarli sezilmaydi.