N. U. Arabov I f. d, professor

IV BOB. BLOKCHEYN VA KRIPTOVALYUTA
TEXNOLOGIYASI

1. 
   Xesh funksiyalarini asosiy tushunchalar
   

Xesh, xesh funksiyasi va xesh summasi haqida tushunchalarsiz blockcheyn texnologiyasini tushunish mumkin emas. Ko‘pgina adabiy manbalarda blockcheyn tushunchasi asosan markazlashtirilmagan tarmoqlar orqali tarqatiladigan anonim tranzaksiyalar ro‘yxati sifatida ko‘rib chiqiladi. Garchi blockcheyn bunday tuzilishga ega bo‘lsa-da, ammo blockcheyn texnologiyasining asosi markazlashtirmaslik va anonimlik emas, balki kriptografiyaning o‘zidir.
Blockcheyn tarmog‘idagi barcha aloqalar kriptografiya printsiplariga muvofiq ishlaydi, ya’ni ma’lumotlar bazasidagi har qanday o‘zgarishlarning haqiqiyligi tekshiriladi, soxtalashtirish mumkin emas, barcha ma’lumotlarni yuboruvchilar va qabul qiluvchilar aniqlanadi, tarmoqqa yangi blokni ruxsatsiz qo‘shish mumkin emas.
Kriptografiyaning asosiy tushunchalari
Kriptografiyaning asosiy vazifasi ma’lumotlarni saqlash va jo‘natuvchidan qabul qiluvchiga uzatish paytida o‘zgarishlardan va ularga ruxsatsiz kirishdan himoya qilishdir. Bunga ma’lumotlarni saqlash, qayta ishlash va almashishda quyidagi elementlardan foydalanish orqali erishiladi:

• 
  Kriptografik kalitlar - ma'lum qoidalar bo'yicha buyurtma qilingan belgilar tasodifiy ketma-ketligi. Har bir tugma noyobdir, belgilar ketma-ketligi hech qachon takrorlanmaydi. Kalit bitta foydalanuvchi yoki foydalanuvchilar guruhiga tegishli bo‘lishi mumkin.
  
• 
  Maxfiylik - maxsus algoritmlari va shifrlash usullari (nosimmetrik va assimetrik), abonentlarni o‘zaro autentifikatsiya
  

(haqiqiyligini tekshirish) qilish (parollar almashinuvi), raqamli sertifikatlar va imzolar va hokazolar yordamida erishiladi.

• 
  Berilgan ma'lumotlarning yaxlitligi va haqiqiyligi elektron imzo bilan tasdiqlangan shifrlash orqali saqlanadi.
  
• 
  Autentifikatsiya - tizimdagi faqat huquqiy ishtirokchilar o‘rtasida aloqa o‘rnatish, buzg‘unchilikdan himoya qilish. Tizimga kirish uchun abonent sinovdan o‘tishi va foydalanuvchi huquqlarini tasdiqlashi kerak.
  
• 
  Ma’lumotni shifrlash - bu butun axborotni himoya qilish tizimi qurilgan poydevor. Shifr - bu dastlabki ma’lumotlarning saqlanishi bilan dastlabki ma’lumotni uni taqdim etishning boshqa shakliga o‘tkazish. Shifrni ochish - shifrlash kaliti yordamida asl xabarni tiklang.
  

Yuqoridagi kriptografiya elementlarining asosi xesh funk- siyasi hisoblanadi.
Xesh funksiyasi (ingliz tilidan hash - "aralashmasi") - bu ma’lum bir algoritm tomonidan bajariladigan ixtiyoriyuzunligi berilgan ma’lumotlar qatorini belgilangan uzunlikning chiqish qatoriga o‘zgartiradigan funktsiya.
Hozirgi vaqtda xesh funksiyasi mexanizmi amalda juda keng qo‘llaniladi.
Xesh funksiyalaridan foydalanib, ular quyidagilarni amalga oshiradilar:

• 
  ma’lumotlar yaxlitligini tekshirish (o‘zgarishlarni aniq- lash); Tekshiruvning mohiyati xesh kodini saqlash va uni xuddi shu ma’lumotlar uchun qayta hisoblangan hesh qiymati bilan solishtirishdir. Taqqoslangan qiymatlarning tengsizligi yaxlitlikni buzishni anglatadi.
  
• 
  autentifikatsiya qilish tizimlari. Parol xeshlaridan foy- dalaniladi.
  
• 
  elektron raqamli imzolarni (ERI) yaratish va tekshirish; Xesh - funktsiya mexanizmi imzoni yaratish va tekshirish uchun zarur bo‘lgan vaqtni qisqartirish, shuningdek, uning vaqtini qisqartirish uchun ishlatiladi.
  
• 
  Bitcoin kriptovalyuta va blokcheyin texnologiyasi.
  

Xesh funktsiyasi natijasida hosil bo‘lgan aylantirish xeshing deb nomlanadi. Dastlabki ma’lumotlar kirish massivi, "kalit" yoki "xabar" deb nomlanadi. Aylantirish natijasi (chiqish ma’lumot- lari) "xesh", "xesh kodi", "xesh summasi" deb nomlanadi.
Kriptografik xesh- funksiyasi so‘zni (yoki ma’lumotni)
oladi va ularni harf va raqamlardaniborat satrga aylantiradi:







Ixtiyoriy kattalikda bo'lgan ma'lumot

xesh