N. U. Arabov I f. d, professor

Xarid qilish usullari bo‘yicha
Oddiy savdo jarayonida xaridor tomonidan tovarlarni sotib olish shaxsan sodir bo‘ladi. Elektron do‘konda tovar sotib olayotganda, xaridor Internet orqali ro‘yxatdan o‘tish va buyurtma berishdan o‘tadi.
Kirish imkoniyati bo‘yicha
Har qanday elektron do‘konlar dunyoning deyarli har bir bur- chagidagi mijozlar uchun mavjud. Shuning uchun, u sayohatlar va xizmat safarlarida zarur tovar va xizmatlarni tanlashda cheklanmagan. Bunday do‘konlar kun bo‘yi ochiq bo‘lib, odatiy do‘konlarda bo‘lgani kabi ko‘plab xaridorlarning navbati yo‘q. Xaridor o‘zi uchun qulay bo‘lgan vaqtda xarid qilish imkoniyatiga ega .
Elektron tijorat bozor sifatida
Elektron bozor deganda axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari va tizimlarining rivojlangan tuzilmalar sharoitida o‘ziga xos xususiyatlari bilan tavsiflangan uning ishtirokchilari va ularning o‘zaro munosabatlari jarayonlarini tushunimiz mumkin.
Elektron bozor an’anaviy jismoniy bozorga qaraganda ancha mukammal raqobat bilan ajralib turadi. Elektron bozorda ko‘plab sotuvchilar va xaridorlar ishlaydi, bozorga yangi ishtirokchilar kirib borishi uchun hech qanday to‘siqlar yo‘q, barcha ishtirokchi- lar ma’lumot olish huquqiga ega.
Elektron bozorda tovarlar va xizmatlarning ishlab chiqaruvchilari va iste’molchilari ishtirok etadilar .
Aloqa sohasidagi o‘zgarishlar iste’molchilarga tovarlar va xizmatlar to‘g‘risida ma’lumot olish, buyurtmalar berish, mah- sulotlarni to‘lash vositalariga ta’sir etayapti.
Elektron bozor ko‘p jihatdan oddiy bozorga o‘xshaydi, uning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:

• 
  o'yinchilar (kompaniyalar, yetkazib beruvchilar, vositachi- lar, do‘konlar va mijozlar);
  
• 
  mahsulotlar (tovarlar va xizmatlar);
  
• 
  jarayonlar (ta’minot, ishlab chiqarish, marketing, raqobat, taqsimlash, iste’mol va boshqalar).
  

Farqi shundaki, elektron bozor elementlari (hech bo‘lma- ganda ularning bir qismi) virtual (elektron) bo‘ladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, potentsial xaridor va sotuvchilarn- ing katta soniga etishish bilan bog‘liq bo‘lgan aniq afzalliklarga qaramay, elektron bozor an’anaviy bozorlarga xos bo‘lgan barcha muammolarni hal qila olmaydi. Bundan tashqari, u o‘z muam- molarini keltirib chiqaradi. Avvalo, u elektron bitimlar samara- dorligini kamaytiriradigan yangi turdagi xarajatlar paydo bo‘lishi.
Elektron (raqamli) mahsulotlar talabga moslashuvchanligi yo‘qori. Xaridorning ehtiyojlariga oid ma’lumotlar taqdim etila- yotgan mahsulot turlarini sezilarli darajada kengaytirishi mum- kin. Bunday yetarlicha tabaqalashtirilgan va segmentlangan bo- zorda narxlar xaridor to‘lashga rozi bo‘lgan maksimal darajagacha ko‘tarilishi mumkin.

2. 
   Elektron tijorat samaradorligini baholash
   

Elektron tijorat samaradorligi deganda ho‘jalik yurituvchi sub’yektlar tomonidan amalga oshiriladigan tijorat operatsiya- larning maqsadlariga erishgan holatda elektron tijorat texnolo- giyalari, usullari, qoydalarinin ehtiyojlarga muvofiqliq darajasini tushunishimiz mumkin.
Samaradorlikni baholash uchun mezonni shakllantirish yoki tanlash kerak. Samaradorlikni baholash mezoniga binoan biz tan- langan ishlash ko‘rsatkichlarini bir-biri bilan solishtirish yoki muayyan me’yor bilan taqqoslash qoidasini tushunamiz, agar u mavjud bo‘lsa yoki belgilanishi mumkin bo‘lganda.
Samaradorlik ko‘rsatkichi o‘rganilayotgan jarayonning u yoki boshqa tomonini miqdoriy tavsiflaydigan ma’lum miqdor bo‘lishi mumkin, ya’ni uni o‘lchash imkoni mumkin. Bu ko‘rsatkichlar nisbati orqali, ya’ni shakllantirilgan mezon or- qali va elektron tijorat texnologiyalari, texnikasi va qoidalarining ko‘rib chiqilayotgan tijorat operatsiyasining maqsadlariga erishish uchun tadbirkorlik sub’ektlarining ehtiyojlariga muvofiq- ligi aniqlanadi .
Elektron tijorat usullarida amalga oshiriladigan har bir tijorat operatsiyasi tijoratning o‘ziga xos shakliga - savdo, lizing, konsalting, sug‘urta va boshqalarga tegishli; ularning samara- dorligini baholash usullari aniq va batafsil o‘rganilgan.
Shu sababli, ushbu shaklning o‘ziga xos xususiyatlarini va ko‘rib chiqilayotgan operatsiyaning maqsadini hisobga olgan holda, elektron tijoratning ma’lum bo‘lgan shakliga nisbatan samaradorligi to‘g‘risida fikr yuritishimiz mumkin.
Masalan, savdoda samaradorlik mezonini shakllantirishda, ko‘rib chiqilayotgan rivojlanish bosqichida kompaniyaning marketing strategiyasini hisobga olish kerak. Agar strategiya bo- zorni zabt etishga qaratilgan bo‘lsa, samaradorlik mezoni bitta bo‘ladi; agar maksimal foyda olishga qaratilgan bo‘lsa mezon mutlaqo boshqacha bo‘ladi, unda boshqa iqtisodiy ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi. Tijorat faoliyatining ma’lum bir shaklining samara- dorligini baholash uchun ko‘rsatkichlar tizimini tanlashda ikkita yondashuv bo‘lishi mumkin .
Ulardan birinchisi ishlatilgan elektron tijorat texnologiyalari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan yangi, ilgari noma’lum bo‘lgan ish- lash ko‘rsatkichlarini qidirishdan iborat. Shu bilan birga, bu har doim ham tijorat operatsiyalarining barcha shakllari uchun amalga oshirib bo‘lavermasligiga ishonch hosil qilish kerak.
Bunday holda, ikkinchi yondashuvni qo‘llashga to‘g‘ri keladi - oldindan ma’lum bo‘lgan samaradorlik ko‘rsatkichlaridan foyda- lanish, bu esa o‘z navbatida ushbu taniqli ishlash ko‘rsatkichlariga elektron tijorat texnologiyalarining ta’sirini miqdoriy baholashni talab qiladi.
Elektron tijorat amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, aksariyat hol- larda elektron tijoratning yuqori samaradorligi muomaladagi xa- rajatlarni minimallashtirish orqali ta’minlanadi.
Ushbu sohada elektron tijorat samaradorligini baholashga uslubiy yondashuv quyidagicha bo‘lishi mumkin.

• 
  elektron tijoratning samaradorligini baholash uchun o‘rganilayotgan obyekt sohasini aniqlash;
  
• 
  ushbu sohadagi tadbirkorlik subyektining maqsadli funktsiyasini aniqlash;
  
• 
  maqsadga erishish uchun ishlash ko‘rsatkichlarini aniqlash;
  
• 
  ishlash mezonlarini shakllantirish;
  
• 
  samaradorlik ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun zarur statis- tik va Boshqa ma’lumotlarni olishni tashkil etish;
  
• 
  ko‘rsatkichlar va ishlash mezonlarini hisoblash;
  
• 
  natijalarni tahlil qilish va qarorlar qabul qilish.