N. U. Arabov I f. d, professor

Mashhur xesh funktsiyalari
CRC32 - maxsus nazorat summalarini yaratish uchun foydalaniladi. Ushbu funktsiya kriptografik emas. CRC-dan keyingi raqam -32, olingan xeshning istalgan uzunligiga qarab, bitdagi xesh uzunligini bildiradi. Funksiya juda sodda va ko‘p xotirani egallamaydi. Shu munosabat bilan, turli xil ma’lumotlarni uzatish protokollaridagi paketlarning yaxlitligini tekshirish uchun foydalaniladi.
MD5 - bu 128 bitli xeshni yaratadigan kriptografik algoritmning eski, ammo juda mashhur versiyasi. Uning kriptografik kuchi bugungi kunda unchalik yuqori emas. Shunga qaramay, u ko‘pincha nazorat summasining boshqa versiyasi sifatida ishlatiladi, masalan, tarmoqdan fayllarni yuklab olishda.
SHA-1 - bu xeshni tashkil etadigan kriptografik funktsiya - uzunligi 160 baytdan iborat. Shuningdek, saytdagi ma’lumotlar bazasida parolli xeshlarni saqlash uchun foydalaniladi.
HashTab - kompyuterdagi har qanday fayllar xeshini hisoblash.
Xesh funksiyasini tuzish uchun ba’zi usullar
Ko‘p xesh - funksiyalariquyidagi bir nechta oddiy va ishonchli usullarga asoslangan.

1. 
   Bo‘linishga asoslangan xesh funktsiyalari
   

Bu usulda xesh sifatida M-ga bo‘linishning qolgan qismidan foydalanishni o‘z ichiga oladi, bu erda M barcha mumkin bo‘lgan xeshla rsoni:
h(K) = K mod M

2. 
   Multiplikativ xeshlash sxemasi
   

Usul , ' bilan o‘zaro soda abo'lgan, ba’zi bir A butun o'zgarmas sonlarni (konstantalar) tanlashdan iborat bu yerda -- "w mashina so'zida ko'rsatilgan ( ) qiymatlar soni. Shunda xesh -
funksiyasini olish mumkin:

3. 
   Ko'paytirish usuli
   

h(k) = [M(k ■ A mod 1)]
Bu erda kalit [0..1] oralig‘ida joylashgan ma’lum bir o‘zgarmas son (konstanta)A ga ko‘paytiriladi. Shundan so‘ng, ushbu ifodaning kasr qismi olinadi va ba’zi o‘zgarmas son (konstanta)M ga ko‘paytiriladi, natijada xesh-jadval chegarasidan
chiqmasligi uchun tanlanadi. [ ] operatori argumentdan kichik bo‘lgan eng katta butun sonni qaytaradi.
( O‘z-o‘zini tekshirish savollari)

1. 
   .Kriptografiyaning asosiy vazifasi nimada?
   
2. 
   .Xesh funksiyasi nima?
   
3. 
   .Xesh funksiyasi yordamida nimani amalga oshirish mumkin?
   
4. 
   .Xeshlash nima deyiladi?
   
5. 
   .Xeshning natijasi nima?
   
6. 
   .Xesh funksiyasining asosiy xususiyatlari nimada?
   
7. 
   .Kriptografik xesh funksiyalarining xususiyatlari qanday?
   
8. 
   .Xesh funksiyalari qayerda ishlatiladi?
   
9. 
   .Xesh funksiyalaridan foydalanishning qanday afzalliklari bor?
   
10. 
    . Mashhur xesh algoritmlari va ularning xususiyatlari nimada?
    
11. 
    . Xesh funksiyalarini qurishning qaysi usullarini bilasiz? Nima ular?
    

4.2. Tranzaksiyalar
Blokcheyin va kriptovalyuta texnologiyasini tushunish uchun, yana bir muhim tushuncha - bu tranzaksiya.
Tranzaktsiya (ing. transaction - kelishuv, shartnoma).
[14] da tranzaksiyaning bunday ta’rifi berilgan - bu mantiqiy mazmunli operatsiya bo‘lib, to‘liq bajarilgandagina ma'noga ega bo'ladi.
Tranzaksiya deganda bitim tuzish yoki shartnoma tuzish jarayoni tushunilishi kerak. Eng muhimi shundaki, tranzaksiyani yarim yoki chorakda bajarish mumkin emas. Tranzaksiyaning faqat ikkita holati mavjud - bajarilgan yoki bajarilmagan. Aslida, bu qancha vaqt va qancha bosqichdan iborat bo'lishidan qat'i nazar, mantiqiy yakunlangan operatsiya.
Transaksiyalarga misol ko'rib chiqamiz - bitta hisob
varaqdan boshqa hisob varaqqa pul mablag'larni ko'chirish:
1.Transaksiyani boshlash;
2.1234 hisob raqamidagi pul mablag'larning miqdorini aniqlab olish;
3.1234 hisob raqamidagi balansni 500 000 so'mga
kamaytirish;
4.1234 hisob raqamdagi balansni saqlash;
5.4321 hisob raqamdagi pul mablag'larning miqdorini aniqlsh;
6.Balansni 500 000 so'mga oshirish;
7.4321 hisob raqamdagi pul mablag'larning yangi miqdorini yozi bqo'yish;
8.Transaktsiyani saqlash.
Misoldan ko'rinib turibdiki, agar tranzaktiya to'liq bajarilgan bo'lmasa, demak, uma'noga ega emas.
Tranzaksiyani tamom bo'lishning ikkita varianti mavjud (4.2.1-rasm.). Agar barcha operatorlar muvaffaqiyatli bo'lsa va operatsiya davomida biron bir dasturiy ta'minot yoki uskunada nosozliklar yuzaga kelmasa, operatsiya amalga oshiriladi.







Yagona holatda MB

Tranzaktsiyalarni saqlash

Yagona holatda MB

1. 
   rasm. Tranzaksiyani tugatish variantrlari
   

Tranzaksiyalarni qayta ishlash tizimlari ma'lumotlar bazasini o'zgartirishdan oldin oraliq holatini qayd etish orqali ma'lumotlar bazasining yaxlitligini ta'minlaydi va keyin ushbu yozuvlardan foydalanib, agar operatsiyani bajarish mumkin bo'lmasa, ma'lu- motlar bazasini ma'lum holatga qaytaradi. Masalan, ma'lumotlar almashinuvidan oldin ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarning nusxalari tizim tomonidan har qanday o'zgarishlarni amalga oshirishi mumkin. Agar tranzaksiyaning biron bir qismi bajarilishidan oldin muvaffaqiyatsiz bo'lsa, ushbu nusxalar tranzaksiya boshlanishidan oldingi holatiga qaytarish uchun ishlatiladi (tranzaksiyani qaytarish).
Bundan tashqari, ma'lumotlar bazasidagi barcha o'zgarish- larning alohida jurnalini saqlash mumkin. Bu muvaffaqiyatsiz operatsiyalarni orqaga qaytarishni talab qilmaydi, ammo ma'lumotlar uzilib qolganda ma'lumotlar bazasini yangilash uchun foydalidir, shuning uchun ba'zi operatsiyalarni qayta ishlash tizimlari ushbu funksiyani ta'minlaydi.
Agar ma'lumotlar bazasi to'liq ishlamasa, uni oxirgi zaxiradan tiklash kerak. Zahira nusxalari uni yaratgandan so'ng bajarilgan operatsiyalarni aks ettirmaydi. Ammo, ma'lumotlar bazasi tiklanishi bilanoq, jurnalni yangilash uchun uni ma'lumotlar bazasiga qo'llash mumkin.
Buzilish vaqtida bajarilgan har qanday tranzaksiyalar bajarishlarni to'xtatish mumkin. Natija - ma'lum bir izchil holatda ma'lumotlar bazasi, unda muvaffaqiyatsizlikka qadar bajarilgan barcha tranzaksiyalar natijalari mavjud.