N. U. Arabov I f. d, professor

Elektron tijorat tizimlarining samaradorligini baholash usullari
Samaradorlikni baholash muammosi etarlicha keng va texnik, iqtisodiy, tashkiliy va boshqa jihatlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Shuning uchun, elektron tijorat tizimlaridan foydalanish- ning turli jihatlarini baholash uchun tegishli ishlash mezonlarini aniqlash kerak, shunda ularning har biri uchun unga muvofiq amalga oshirilayotgan dasturni tuzatish, ishlab chiqish va takomil- lashtirish bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rish va zarur cho- ralarni ko‘rish mumkin.
Elektron tijorat samaradorligini baholash uchun an’anaviy ravishda quyidagilar qo‘llaniladi:

• 
  iqtisodiy;
  
• 
  tashkiliy;
  
• 
  marketing.
  

Ushbu sohalarning har biri tegishli samaradorlik ko‘rsat- kichlariga ega.
Iqtisodiy ko‘rsatkichlar (misol uchun korxona web - serverga asoslangan bo‘lib Internet muhitida) elektron tijorat tizimlarini qurish uchun tanlangan variantlari iqtisodiy samaradorligini baholash uchun ishlatiladi.
Tashkiliy ko‘rsatkichlar yangi axborot tizimining mavjud tizim bilan, shuningdek korxona faoliyati va uning biznes-jarayon- lariga birlashish darajasini belgilaydi.
Marketing ko‘rsatkichlari deganda web - serverni Internet muhitida marketing dasturi amalga oshirilishi va siljitishva web - marketingni vositalardan foydalanish samaradorligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar anglatadi.
Shuni yodda tutish kerakki, ushbu ko‘rsatkichlarning barcha guruhlari bir-biri bilan bog‘liq. Ularning birontasini tanlaganda natijada murakkab baholanish amalga oshiriladi.
Iqtisodiy samaradorlik
Web-serverga asoslangan korxonaning elektron tijorat tizimining samaradorligi uni yaratish va ishlatish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlari tizimni qo‘llash natijasiga nisbati orqali aniqlanishi mumkin.
Iqtisodiy samaradorlikni aniqlash negizida elektron tijorat tizimini ishlatish hisobiga asosiy moddalarini aniqlash va xa- rajatlarni kamaytirish yotadi.
Umumiy xarajatlarni bir martalik kapital xarajatlari va foy- dalanish xarajatlariga bo‘lish mumkin.
Bir martalik xarajatlarga quyidagilar kiradi:

• 
  dastlabki tahlil va rejalashtirish xarajatlari;
  
• 
  zarur jihozlarning narxi;
  
• 
  dasturiy ta'minot narxi;
  
• 
  aloqa liniyalari va tegishli jihozlarni tashkillashtirishga investitsiyalar;
  
• 
  web - serverni, uning dizaynini yangilash va web - serverning ishga faolliini ta’minlash funksiyasini bajarish uchun zarur bo‘lgan yordamchi uskunalar kabi kompyuter texnikasi;
  
• 
  web - serverning ishlashini korxonaning ichki resurslar hisobiga ta’minlanganda hodimlar malakasini oshirish va qayta tayorlash harajatlari.
  

Foydalanish xarajatlari o‘z ichiga oladi:

• 
  Xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning ish haqi;
  
• 
  yordamchi materiallar xarajatlari;
  
• 
  domen nomi uchun to‘lovlar;
  
• 
  aloqa kanallari ijarasi;
  
• 
  Internet-provayderga web - serverga kirishni ta’minlash, o‘z serverida joy taqdim etish yoki agar u provayder tomonidan joylashtirilgan bo‘lsa, korporativ web - serverga xizmat ko‘rsatish uchun to‘lov ;
  
• 
  amortizatsiya to‘lovlari;
  
• 
  agar uchinchi tomon kompaniyalari serverni, uning dizaynini va bajariladigan funktsiyalarni ishlab chiqishda qat- nashsa, qo‘shimcha xarajatlar;
  
• 
  doimiy reklama kampaniyalari uchun xarajatlar va bosh- qalar.
  

Tejash manbalari web- server bajaradigan ishlayotgan bog‘liq funktsiyalarini.
Tejash an’anaviy aloqa o‘rniga elektron aloqadan foyda- lanish natijasida yuzaga keladi:

• 
  bosma mahsulotlar, telefon qo‘ng‘iroqlari va fakslarni yuborish uchun xarajatlar kamayadi;
  
• 
  zarur ma’lumotlarni taqdim etish orqali mijozlarni sotish- dan oldin va sotishdan keyingi qo‘llab - quvvatlash ta’minlanadi;
  
• 
  virtual do‘konni tashkil qilishda an’anaviy do‘konni tashkil qilish zarurati va tegishli xarajatlar yo‘qoladi;
  
• 
  Internet kanallaridan foydalanganda an'anaviy tarqatish kanallarida ehtiyoj yo‘qoladi.
  

Shuni yodda tutish kerakki, web- serverni kiritish va ishlat- ish bir zumda emas, bu jarayon vaqt o‘tishi bilan doimiy ravishda amalga oshiriladi. Shuni ham inobatga olish kerakki, turli mamla- katlarda Internetdan foydalanish darajasi juda farq qiladi va aksariyat hollarda juda past, shuning uchun Internetdan foyda- lanish an’anaviy usullar bilan bajariladigan ba’zi funktsiyalarni al- mashtirishi mumkin.
Bundan tashqari, shuni e’tiborga olish kerakki, xarajatlarni qisqartirishdan tashqari, Internet-server orqali kompaniyaning Internetdagi ishtirokini tashkil qilish quyidagi usullardan foydala- nib foyda keltirishi mumkin:

• 
  kompaniyaning savdo markasi imidjini oshirish;
  
• 
  kompaniya mahsulotlarini reklama qilish;
  
• 
  yangi iste’molchilarni jalb qilish;
  
• 
  mahsulotlarnitaqsimlashyangikanaliniqo‘shish;
  
• 
  mavjud bo‘lgan va potentsial iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishni yahshilash;