N1. Oʻzbekiston va xorijda entomologiyaning rivojlanish tarixi

N1.Oʻzbekiston va xorijda entomologiyaning rivojlanish tarixi
Hasharotlarga qiziqish qadim zamonlardan boshlangan. Ular dastlab oziqa mahsuloti sifatida qaralgan bo‘lsa, keyinchalik chorvachilik, dehqonchilik yo‘lga qo‘yilgach, zararkunandalar sifatida o‘rganila boshlandi. SHunda ular orasida foydali hasharotlar ham borligi aniq bo‘ldi. Natijada ipakchilik, asalarichilik, biometod kabi entomologiyaning shohobchalari paydo bo‘ldi.
Hasharotlarni ilmiy asosda o‘rganish XVII asrdan boshlandi. Italiyalik olim Marchello Malpigi (1628-1694) hasharotlarni ayruv organlarini o‘rgandi va ular hozir «Malpigi naylari» deb ataladi.
Golland olimi YA. Svammedam (1637-1680) hasharotlarning anatomik tuzilishini o‘rgandi va taraqqiyoti metamorfoz yo‘li bilan borishini aniqladi.
Shvetsariyalik tabiatshunos Sh. Bonne 1765 yilda hasharotlarda partenogenez hodisasini aniqladi.
K. Linney (1707-1778) «Tabiat sistemasi» asarida hasharotlarni alohida sinf sifatida ajratadi.
R.A.Reomyur (1683-1757) hasharotlarning morfologiyasi va biologiyasini o‘rganishga katta hissa qo‘shdi.
Rus olimi P.S. Pallas (1741-1811) hasharotlar faunasini o‘rganishga katta hissa qo‘shdi.
1832 yilda Fransiyada, 1833 yilda Angliyada entomologlar jamiyatlari tuzildi.
1859 yilda Rossiyada entomologlar jamiyati tuziladi va uning birinchi prezidenti akademik K.M. Ber edi.
Avstraliyalik A. Gadlirshyam (1865-1935), A.V. Martinov (1878-1938) va B.N. Shvanich (1889-1957) hasharotlar sinfi klassifikatsiyasining asoschilari hisoblanadi.
Rossiyada entomologiyani fan sifatida rivojlanishda G.Y.Fisher-Valdgeymning (1771-1853) «Entomografii Rossiyskoy imperii», professor E.K. Brantning (1839-1891) «Hasharotlarning nerv sistemasi», F.P. Keppenning (1833-1908) 3 tomlik «Zararkunanda hasharotlar» kitoblari, A.O. Kovalevskiy (1840-1901), I.I. Mechnikovlarning (1843-1916) asarlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Rossiyada 1894 yilda «Entomologiya byurosi» tashkil etildi va uni I.A. Porchinskiy (1848-1916) boshqardi.
N.A. Kolodkovskiy (1858-1921) «Nazariy va amaliy entomologiya kursi» asarini yozdi.
N.V. Kurdyumov (1885-1917) qishoq xo‘jaligi entomologiyasi nazariyasini yaratdi.
I.Ya. Shevirov (1986-1920) o‘rmon xo‘jaligi entomologiyasiga asos soldi.
1904 yilda V.P. Pospelov (1872-1949) Kievda entomologiya stansiyasini tashkil etdi. Stansiyaning asosiy vazifasi qand lavlagi zararkunandalariga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishdan iborat edi.
G.G. Yakobsan (1871-1916) to‘g‘ri qanotlilar va qo‘ng‘izlarni o‘rgandi.
A.K.Mordvilko (1867-1938) o‘simlik shiralari sistematikasi va biologiyasini o‘rgangan.
G.Ya. Bey-Bienko (1903-1970) tomonidan «Obщaya entomologiya» darsligining yaratilishi, yo‘nalishga oid ko‘plab ilmiy ma’lumotlarni jamlanishiga va tizimli asosda o‘rganish imkonini yaratilishiga muxim xissa bo‘lib qo‘shildi.
1911 yilda V.P. Plotnikov (1877-1949) tomonidan Turkiston entomologiya stansiyasi tashkil etildi. Bu keyinchalik O‘rta Osiyo o‘simliklarni himoya qilish ilmiy tadqiqot institutini tashkil etilishiga olib keldi.
A.P. Semyakov-Tyan-Shanskiy (1866-1942) O‘rta Osiyo hasharotlari faunasi va tarqalishini o‘rganadi.
Dunyoga mashhur olim O‘zFAning muxbir a’zosi YAxontov Vladimir Vladimirovich (1899-1970)ning «O‘rta Osiyo qishloq xo‘jaligi zararkunandalari» (1962) nomli asari soxaga doir manbaa sifatida muxim ahamiyatga ega bo‘ldi. Olim tomonidan g‘o‘za va beda zararkunandalari o‘rganilib, ularga qarshi kurash choralari ishlab chiqilgan. Tripslarning 10 ta yangi turi aniqlangan.
O‘zFA muxbir a’zosi, R.A. Olimjonovning «Sug‘oriladigan dehqonchilik erlarining umurtqasiz hayvonlar zoofaunasi» hamda «Entomologiya» darsligi soxa mutaxassislarini tayyorlashda – ta’lim jarayonida keng foydalaniladi.
Dubovskiy Grigoriy Karpovich, zoolog – entomolog. G‘o‘za, beda, makkajo‘xori, sholi va boshqa ekinlarning zararkunandalari (saraton, chirildoqlar)ni o‘rgangan.
Muhammadiev Alisher Auliyanovich, zoolog-entomolog. SHarqiy O‘rta Osiyo shiralari (Nomortera, Arhidinea)ni o‘rgangan. Olim tomonidan shiralar biotsenoz va agrotsenozlar entomofaunasining muhim komponenti ekanligi, ularning mazkur ekologik tizimlardagi o‘rni va roli keng qamrovli izoxlab berilgan.
Ahmedov Madaminbek Hotamovich, zoolog-entomolog. O‘pta Osiyo qupg‘oqchil-tog‘ mintaqalapining afidid shipalapi faunasini bipinchi mapta to‘liq tahlil qilib, fanga noma’lum bulgan 9 tup va 1 kenja tup, shuningdek, 23 tupning 44 avlodini topib tavsiflagan.
Prezident Shavkat Mirziyoev olimlar, yosh tadqiqotchilar, ilmiy-tadqiqot muassasalari rahbarlari va ishlab chiqarish sektori vakillari bilan uchrashuv o‘tkazdi. Unda ilm-fan sohasidagi eng muhim vazifalar muhokama qilindi.
2020 yil mamlakatimizda Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili deb e’lon qilinib, bu boradagi ustuvor maqsadlar belgilandi. YUrtimizda avvaldan shakllangan ilmiy maktablar salohiyatini hisobga olib, hozirgi bosqichdagi milliy manfaatlarimiz va taraqqiyotimiz yo‘nalishlaridan kelib chiqqan holda, bu yil matematika, kimyo, biologiya, geologiya fan va sohalarini rivojlantirish tanlab olindi.
Biologiya fani farmatsevtika, qishloq xo‘jaligi, tibbiyot, oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish uchun fundamental va texnologik asos bo‘lib xizmat qiladi.
Bugun bu yo‘nalishda 7 ta ilmiy-tadqiqot muassasasida 600 nafarga yaqin ilmiy xodim faoliyat ko‘rsatmoqda.
Prezidentimiz jahon bozori va ilm-fanidagi tendensiyalarni ko‘rsatib o‘tib, agro va biotexnologiyalar, oziq-ovqat, shu jumladan, fudo-miks, bio-tibbiyot va farma-biotexnologiyalari yo‘nalishlarini kompleks rivojlantirish bo‘yicha topshiriq berdi.
Oziq-ovqat tarkibi va uning inson salomatligiga ta’sirini o‘rganish, aholi o‘rtasida sog‘lom turmush tarzi va to‘g‘ri ovqatlanishni targ‘ib etish muhimligi ko‘rsatib o‘tildi.
Botanika instituti faoliyatini takomillashtirish, moddiy-texnik bazasini mustahkamlash bo‘yicha vazifalar belgilandi.
Mamlakatimiz o‘simlik va hayvonot dunyosining raqamli davlat kadastrini yo‘lga qo‘yish zarurligi ta’kidlandi. Bu yuqori darajadagi ilmiy tadqiqotlarni rejalashtirish, biologik muhofaza choralarini belgilash, soha rivojiga oid muhim amaliy qarorlarni qabul qilish uchun imkoniyat yaratadi.
Tibbiyot va farmatsevtika sohalarida DNK va hujayraviy texnologiyalar, genetik tahlillar, yangi biomateriallar va biopolimerlarni ishlatish amaliyotini rivojlantirish, potensial iste’molchilar bilan ilmiy-tadqiqot institutlari o‘rtasida samarali hamkorlikni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha topshiriqlar berildi.
Hasharotlarni ilmiy asosda organish XVII asrdan boshlandi. Italiyalik olim Marchello Malpigi (1628-1694) hasharotlarni ayruv organlarini organdi va ular hozir «Malpigi naylari» deb ataladi.