Nafosat tarbiyasi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI
II KURS TALABASI
RADJABOVA AZIZA AZIMOVNANING
UMUMIY PEDAGOGIKA FANIDAN
“NAFOSAT TARBIYASI” MAVZUSDA YOZGAN REFERATI
Mavzu: Nafosat tarbiyasi
Reja:
1.Nafosat tarbiyasining mazmuni.
2.Nafosat tarbiyasining vazifalari.
3.Xulosa.

Nafosat tarbiyasi barcha yoshdagi kishilarga bab-baravar zarur. Ammo butun tarbiya tizimida, amalda isbotlanganidek, nafosattarbiyasini singdirishni insonning bolalik davridan boshlash nihoyatda muhim, u davr inson hayotida fe’l-atvor, irodaning, did, go‘zallik tuyg‘usi va hayotiy tushunchaning paydo bo‘lishi va shakllanishi davridir. Bolalikda aql-farosat, axloqiy ko‘nikmalarni tarbiyalash bilan bir qatorda, ularda chiroyli, nafis, go‘zal narsalardan zavq ola bilishni, go‘zallikni dag‘allikdan, qo‘pollikdan tez ajrata olish qobiliyatini tarbiyalashimiz kerak. Go‘zallikni xunuklikdan ajrata olish, go‘zallikni sevish, unga intilish qobiliyati soddalikdan murakkablikka qarab o‘sib boradi. Bola to‘rt-besh yoshidayoq kiyinishdagi go‘zallikka, ixchamlikka, nafislikka, chiroylilikka e’tibor bera boshlaydi, to‘qqiz-o‘n yoshlarda esa yurish-turishdagi, xatti-harakatdagi go‘zallikning ham fahmiga yetadigan bo‘ladi, o‘n to‘rt-o‘n besh yoshlarda mehnatdagi, ijtimoiy hayotdagi go‘zallikni ham anglash qobiliyatiga ega bo‘ladi. Lekin bu gap besh yoshli bolalarga ijtimoiy hayotdagi go‘zallik haqida tushunchalar berishning hojati yo‘q degan fikrni bildirmaydi. Yosh bolalarga ham mehnat haqida, hayot haqida gapirib berish mumkin, ammo bu suhbatlar nihoyatda sodda, ixcham va bola hurmat qiladigan biror kimsaning ishlari misolida olib borilsa, ayni muddao bo‘ladi. Nozik didni, go‘zallik tuyg‘usini shakllantirishda go‘zal muhitning roli katta. Biz chiroyli muhit deganda bolaga chiroyli ko‘ringan, uning qalbida zavq-shavq uyg‘otadigan narsalar, buyumlar, voqealar, hodisalarni tushunamiz. Bunda oila, maktab va jamoatchilik asosiy rol o‘ynaydi.

Oilada bolani tozalikka, tartiblilikka, go‘zallikni sevishga o‘rgatish kerak. Buning uchun, avvalo, uydagi barcha buyumlar did bilan tanlab, joylashtirilgan, toza, saranjom-sarishta bo‘lgani ma’qul.Chunki bolaga ikki xil narsa ko‘proq ta’sir qiladi. Birinchisi bolaning ko‘ziga tez-tez tashlanadigan buyumlar, odamlar o‘rtasidagi munosabat bo‘lsa, ikkinchisi bolaning o‘ziga bevosita tegishli bo‘lgan narsalar — kiyim-kechak, idish-tovoqlar, kitoblar,o‘yinchoqlar, yozuv stoli va boshqalardir. Bola o‘z buyumlarini asrab, avaylab, toza-ozoda, saranjom-sarishta qilib yurishga o‘rgansa, u yoshi ulg‘aygan sayin go‘zallikning murakkab ko‘rinishlarini tabiatdagi uyg‘unlikni, san’atdagi go‘zallikni payqab olish uchun tayyorlana boradi. Dasturga ko‘ra o‘quvchilarga dastlab xulq-atvor va turmushdagi go‘zallik, ya’ni buyumlar, kiyimlar, o‘quv qurollarini toza, ozoda, chiroyli asrash, ularni saranjom-sarishta saqlay bilish, ulardan to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish o‘rgatiladi. O‘quvchilarda xushmuomala bo‘lish, qo‘pollikdan nafratlanish, ifloslik, tartibsizlikka murosasiz bo‘lish kabi xususiyatlar tarbiyalanib boradi. Nafosat tarbiyasi ta’sirida bolalar qalbi shunchalik noziklashadiki, ular har bir so‘zni darhol quloqqa oladigan bo‘ladi, qalb fazilati ortadi, nafosat his-tuyg‘usi kuchayadi; his etish, tushunish, qadrlash, zavqlanish, nafratlana bilish, biror hodisaga munosabat bildirish — bular nafosat tarbiyasining alifbosi hisoblanadi. Nafosat tarbiyasining asosi oiladan boshlanadi, go‘daklik davrida vaqtida ovqatlanish, uxlash tartibiga rioya etish, uyda ozodalik, saranjom-sarishtalik, oila a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro hurmat, qadr-qimmat bola qalbida o‘chmas iz qoldiradi. Bola oldida behayo so‘zlarni aytish, bachkana qiliqlar, xatti-harakatlar, kimlarnidir yomonlab, masxara qilish bola tarbiyasiga yomon ta’sir etadi. Nafosat tarbiyasi orqali ovqat pishirish, dasturxon atrofida o‘tirib ovqatlanish jarayonidagi azaliy sharqona odat, odob qoidalariga amal qilish o‘rgatiladi. Oila go‘zallik tarbiyasining birinchi o‘chog‘i bo‘lsa, undan keyin maktab, o‘qituvchi-tarbiyachi o‘giti, jamoatchilik, kattalar ta’siri ta’limtarbiyada muhim o‘rin tutadi. Mana shu jarayonda bolaning har bir xatti-harakati kuzatib borilishi, xatolari sabr-chidam, o‘rni, yotig‘i bilan tuzatib turilishi lozim. Mehmonga borish, mehmon kutish, ko‘chada yurish kabi ota-bobolarimiz tajribasi o‘rgatilmog‘i zarur. „Assalomu alaykum“ dan boshlab, chehra tabassumi, kattalar oldida bosh egib turish, har bir nasihati uchun minnatdorchilik bildirish, ketishga ruxsat so‘rash — bular birinchi o‘rindagi talablarga kiradi. Ayniqsa, so‘zlash odobiga jiddiy e’tibor berish darkor. So‘zlaganda tinglayotgan kishi ko‘ziga qarab turish, so‘zlab turib u yoq-bu yoqqa alanglash yoki teskari qarab to‘ng‘illash odobsizlik ekanligini yaxshi anglab yetish, og‘izdagi luqmani yutgandan keyin ohista gap boshlash, shoshilmay, dona-dona qilib, maqsadni aniq, dangal, ravshan, eshitarli ovoz bilan tushuntirish kerakligi o‘rgatiladi. Bular — odob go‘zalligidir. Nafosat tarbiyasi orqali o‘z-o‘zini boshqarish shakllanadi. Bu o‘z-o‘ziga asta-sekin talabchanlikni keltirib chiqaradi. O‘z-o‘zini tergash, o‘zini mustaqil, ongli, oqilona boshqarish o‘z xulq-atvori, xatti-harakatiga baho bera bilish ko‘nikmalarini egallash demakdir. Ma’lumki, bola layokatga mos xolda ustirish uchun mexnatsevarlik va ishchanlik kerak. Mexnatsevarlik va muttasil utirib ishlash kabi fazilatlardir. Garchan inson kamolatiga ta’sir etadigan omillar bir kancha bulsa xam lekin, maxsus tarbiya muassasalarida tarbiyachining raxbarligida amalga oshiriladigan milliy tarbiya jarayoni yetakchi xisoblanadi.

Chunki, birinchidan, trbiya ta’sirida muxit ta’siri bera olmagan fazilatlar uzlashtiriladi va narsalar urganiladi, ya’ni bilim, ma’lumot egallagandi, mexnat va texnik faoliyat bilan boglik kunikmalar, malakalar xam maxsus uyushtirilgan tarbiya orkali xosil buladi.

Ikkinchi, tarbiya tufayli tugma kamchiliklar xam uzgartirib shaxsni kamolga yetkazish mumkin. Masalan, kurlar, gunglar xam ukitilib, soglom kishilar katori xaayotga tayyorlanadi.

Uchinchidan, tarbiya yordamida muxitning salbiy ta’sirini xam yukoish yoki bartaraf kilish mumkin.

Turtinchidan, tarbiya doimo kelajakka karatilgan maksadni belgilaydi. Shu tufayli, u shaxsning kamolga yetishini tezlashtiruvchi rol’ uynaydi. Insonni kamol topishida barkamol inson bulib yetishida maktabning axamiyati katta. Bolalar maktabga kadam kuyar ekan, ular ukuv mexnati bilan band buladilar. Bolalar maktabda fan asoslarni egallab olishi bilan irga ularda sekin-asta ilmiy dunyokarash shakllanib boradi. Ukuvchi-tarbiyachilarning raxbarligida insonga xos bulgan yuksak fazilatlarni egallaydilar. Reja asosida tarbiyaviy ishlarni tashkil etib, bolani tariyalashda oilaga xar vakt yordam kursatadi. Tarbiyachi uz tarbiyalovchisining oila sharoitidan xabardor bulishi, pedagogik maslaxatlarga, yordamga mauxoj bulgan oilalarga yordam yerishi muxim. Tarbiyachi uchun bola bush vaktini kimlar bilan va nimalar bilash mashgul ulib utkazayotgani axamiyatsiz emas. Chunki uz xoliga tashlab kuyilgan bola kuchaning salbiy ta’siriga berilib ketishi mumkin.

Umuman, pedagogik jixatdan tugri uyushtirilgan xar kanday faoliyat bola shaxsining akliy, axlokiy, estetik, jismoniy va irodaviy rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Raxbarlik kilinmagan faoliyat esa biryoklama yoki salbiy ta’sir etishi mumkin.

Rivojlanish shaxs faoliyatidan tashkarida bulmaydi. Shu sababli odam faoliyati uning rivojlanishi uchun asos buladi. Pedagogik jixatdan tugri uyushtirilgan xar kanday faoliyat xak uyin, mexnat, ukish, sport va boshkalar shaxsning rivojlanishiga ta’sir kursatadi. Shaxs ulgaya borgan sari uning faoliyati xam mazmunan, xam shaklan uzgarib boradi, turli yosh davrlarida esa faoliyat turlari xam urganib boradi. Shu sababli bola xayotida uyin, ukuvchi xayoliida ukish, katalar xayotida mexnat faoliyatlari kata axamyatga egadir.

Shaxs kaysi yoshda bulishidan kat’iy nazar, ularning rivojlanishida mexnat faoliyatining axamiyati katadir. Ayniksa, mexnat insonning xam jismoniy, xam ma’naviy kamol topishida muxim manba xisoblanadi. Mexnat orkli shaxsning axlokiy sifatlar tarkib topadi, ularda vatanparvarlik, mas’uliyat, intizomlilik, faollik ortadi.

Bulardan tashkari shaxsni kamolga yetishda uning barkamol inson bulib yetishishida nafosat tarbiyasi, axlok-odob tarbiyasi, ekologik tarbiya, jismoniy tarbiyalarning urni va roli bekiyosdir.

Chunki bu tarbiya usullari birgalikda amalga oshirilsa biz yoshlar ertangi Uzbekiston bunyodkorlari avvalambor soglom bulishimiz, sport bilan shugullanishimiz xar kungi faoliyatga aylanishi kerak. Chunki sog tanda soglom akl buladi. Agar biz soglom bulsakgina farzandlarimiz soglom buladi.

Prezidentimiz «Soglom avlod yili» ni e’lon kilar ekan: «Soglom avlod deganda, shaxsan men, eng avvalo soglom naslni, nafakat jismonan bakuvvat, shu bilan birga ruxi, fikri soglom, iymon e’tikodi butun bilimli, ma’naviyati yuksak mard va jasur, vatanparvar avlodni tushunaman» deb ta’kidlaydilar.

Ertangi kunimiz biz yoshlar kulida. Shunday ekan biz yoshlar, bulgusi pedagoklar avvalambor uzimiz xar tomonlama yetuk, kamolga yetishishimiz, bilim va malakaga ega bulish uchun kunt bilan ukishimiz darkor. Bu yoshlar, ertangi kunning bunyodkorlari kelajak avlodni tarbiyalash, uktishdek ma’suliyatli va sharafni ishga kul urarkanmiz, xozirdanok uz bilimimizni oishiirishmiz, berilayotgan imkoniyatlardan unumli foydalanishimiz darkor. Chunki Prezidentimiz aytganlaridek «Farzandlarimiz bizdan kura kuchli, bizdan kura aklli, dona va albatta baxli bulishlari kerak» degan gaplari biz yoshlarni yanada mas’suliyatli bulishga undaydi.

Men kelajakda iktsiodchi-pedagog bular ekanman, mustakil Uzbekiston uchun, uning kelajagi uchun xozirdanok astoydil izlanishga, barcha iktisodiy bilimlarni egallashga, kunt bilan ukishga va muxtaram prezidentimiz ishonchlarini oklashga xarakat kilyapman. Ishonch bilan shuni aytishim mumkinki, kelajakda maxsus fandan dars berar ekanman, ukuvchilarga chukur bilim berishga, ularni xar tomonlama yetuk kilib milliy tarbiya asosida tarbiyalashga, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni kullab, bilim berishga suz beraman.
O’zbek xalqi boy an’ana va udumlarga ega, u to’y tantanalari, marosimlari, mehmon kutish, dasturxon tuzash, milliy taomlar pishirish va boshqa jihatlari bilan butun dunyoga mashhur. Asrlar mobaynida xalqning har qanday rasm-rusumlari, urf-odatlari
qadriyatlari avloddan-avlodga o’tib keldi. Mustaqillikka erishgach, bu odatlar, udumlar, qadriyatlar yanada mukammallashdi, rivoj topdi.
Yoshlarni bar tomonlama estetik idrokli qilib tarbiyalash muammolarini hal etishda jamiyatimizning eng ishonchli tayanchi oiladir. Yoshlarni estetik tarbiyalash, awalo, ularning urf-odatla-rimiz, qadriyatlarimizni tiklashda faol ishtirok etrishlarini taqozo etadi. Bugungi kun oila masalasini, er bilan xotin orasidagi, ota-ona va bolalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni to’g’ri va ijobiy hal etish farzandlar tarbiyasida asosiy shartlardan bin bo’lib qolmoqda.
Darhaqiqat, o’tmishda xalq pedagogikasi asosida tarbiya topgan komil insonlar ijobiy xislatlar sohibi sifatida barchaga namuna bo’lishgan. Tarbiya tarixidan ma’lumki, jamiyatning o’zagi sanalmish liar bir xonadonda bolaga yoshligidanoq sharqona go’zal odobning ilk saboqlari erinmay o’rgatilgan. Milliy tarbiya bolani ko’p tomonlama tarbiyalashni maslahat beradi. Bular badan tarbiyasi, aqliy tarbiya, go’zallik va nafosat tarbiyasi, axloqiy tarbiya, vijdoniy-nafsiy tarbiya. Bu borada oila va jamiyat maqsadlari o’xshashdir.
Ma’lumki, oila totuvligi masalasi insoniyatning doimiy muam-molaridan biri bo’lib kelgan, chunki oila yoshlarni tarbiyalashning eng ishonchli maskanidir va unda estetik tarbiyaning ahamiyati kattadir.
Mustaqilligimizni mustahkamlash, har tomonlama barkamol insonni voyaga yetkazish, yuksak estetik madaniyatni qaror toptirish hamda xalqning estetik qarashlarini shakllantirish singari ulkan vazifalarni oila tarbiyasisiz amalga oshirib bo’lmaydi.
Nafosat shunday gavhardirki, u har qanday o’rinda kattaga ham, kichikka ham birdek yarashadi. Shuning uchun ham boboka-lonlarimiz hamisha go’zal axloqqa intilib yashaganlar.
Hazrati inson... Dunyoda undan aziz-u mukarram xilqat bormi? Tangri Taolo insonni aziz-u mo’tabar etib, “Bandam — mening yerdagi xalifam” degan. Uning uchun hamma narsani, ehtiyojiga kerakli barcha noz-ne’matni ham muhayyo qilgan. Yer, samo, tog’-u toshlar, jannatmakon bog’-u rog’lar, sharqirab oqqan ming dardga davo obi hayot, qir-u, o’rmon-u, dengizlar, hamma-hammasini inson manfaati uchun bunyod etgan. Boshqa mahlu-qotlardan ustun tarzda insonga go’zal siymo, aql-u idrok, fahm-u farosat, yuksak did ato etgan. Bir-birini sevsin, hurmat-u e’zoz etsin deya qalbiga mehr-u muhabbat hissini solgan.
Insonni to’g’rilikka, oqibatli bo’lishlikka chaqirgan.
Insonning olamdagi barcha mavjudotdan sharifligining boisi, uning qalbi, ko’ngli, ruhi Arshi A’lodan berilganidur. Ammo shuni bilmoq kerakkim, dil odamining go’zalligi insonni farish-talar olamiga yaqinlashtiradi. Va, aksincha, inson dilining nopokligi, uni hayvonot olamiga teng qiladi.
Alisher Navoiy 18 ming olam haqida gapirib, bunday deydi: “Yer uzra yuz minglab ajoyib shakllar bor. Har bir shaklning o’ziga xos tovlanishlari, turlanishlari bor. Tasawur qilaylik; teva-rak-atrofda dengizlar yoki tog’lar, dasht-u sahrolar yoki gul-shanlar, to’rg’ay va bulbullarni maftun etuvchi rango-rang nafis gul va lolalar, turli iqlimlar va mamlakatlar, daryolar, buloqlar va hokazolar mavjud. Bular atrofida yana 9 qavatli osmon, sobit-u sayyoralar, yulduzlar, mamlakatlar bo’lib, bari son-sanoqsizdir. To’rt unsur, yetti osmon, va olti tomon koinotning nodir va oliy asosidir. Koinotdagi barcha mavjudotlar ichida eng ulug’i Inson va uning ko’nglidir”.
Dil boyliklari, ruh olamining go’zalliklari inson foniy dunyo-dan ketayotganida ham u bilan birga abadiyat olamiga hamroh bo’lib boradi. Hamrohgina emas, odamning jon-u dili, asosiy mohiyati bo’lib, mangu rohat-farog’at topadi.
Inson dili ilohiy sirlarning gulshani bo’lib uni pokiza saqlash, aziz, muqaddas bilish har kimning insoniylik shartidur.
O’zbek oilasi zimmasiga yosh avlodni bar tomonlama mukammal shaxs qilib tarbiyalashdek yuksak mas’uliyatli vazifa yuklatilgan. Darhaqiqat, inson shaxsini shakllantirish oila muhiti-dan boshlanadi, xususan, oilada fe’1-atvor, odatlar, tevarak atrofga munosabat, ilmiy dunyoqarash va e’tiqodlar vujudga keladi. Eng yuksak insoniy his tuyg’ular, ezgu niyatlar, betakror ma’naviyat, iqtidor, fahm-farosat, salohiyat, aql-zakovat ham oila bag’rida kamol topadi.
Ma’lumki, oila ijtimoiy-tarixiy xususiyatga va muayyan tuzilishga ega bo’lgan ijtimoiy guruhning ko’rinishidir. Chunonchi, lining a’zolarini qarindosh-urug’lik, nikoh, turmush sharoiti birligi, odob-axloq umumiyligi, ma’naviy ehtiyoj mosligi kabi xususiyatlar o’zaro bog’lab turadi. Oila murakkab ijtimoiy guruh bo’lib, ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy, ruhiy munosabatlarning uzviy birlashuvi natijasida vujudga keladi. Shu sababdan turmushdagi va oila a’zolari munosabatidagi o’zgarishlar uning moddiy-maishiy, iqtisodiy-moliyaviy negizi o’zgarishiga bevosita bog’liqdir.
Barcha narsa juft-juft bo’lib yaratilgan ekan, juft bo’lib yashash tabiat taqozosidir. Lekin oila bo’lib yashash barcha mahluqot orasida faqat odam nasliga xosdir. Yer yuzida birinchi oilani Odam Ato bilan Momo Havo tuzishgan. Ular uzoq ayriliqdan keyin bir-birlarini juda sog’inib qolishgach, diydor ko’rishganlar. Muhabbat tarixi ham birinchi otamiz va birinchi onamizdan boshlanadi, desak yanglishmaymiz. Muhabbat juda qadim narsa, lekin har bir yurak uni yangilaydi.
Oila a’zolari bir-birlari bilan umumiy turmush, o’zaro iqtiso-diy-mulkiy, huquqiy, axloqiy, ruhiy aloqalar bilan bog’lanadi. Oilaning birinchi vazifasi o’z nasl-nasabini davom ettirishdan, solih va soliha farzandlarni tarbiyalashdan, oila a’zolarining bo’sh vaqtini ko’ngilli o’tkazishni ta’minlashdan iboratdir.
O’zbek oilasining dunyodagi boshqa oilalarga o’xshash to-monlari ko’p. Shu bilan birga uning o’ziga xos jihatlari ham yo’q emas. Ota-bobolarimizning azaliy tushunchalari bo’yicha nikoh — ilohiy ahd, oila — muqaddasdir.
Estetik tarbiya masalalari va estetikaning nazariy muammolarini ishlab chiqish mutafakkirlarning ijtimoiy qarashlarining eng mu-him qismidir.
Forobiy o’zining estetik qarashlarida inson shaxsini g’oyat ulug’-laydi. Insonni “ojiz banda”, “hech narsaga qodir bo’lmagan mav­judot* darajasigacha yerga uruvchi hukmron aqidalarga zid o’laroq, mutafakkir nazarida inson eng oliy kamolot bo’lib, ‘aql-idrok ziyosiga ega’ o’zi uchun zarur bo’lgan hamma narsalarni yaratishga qodir borliqdir.
Agar inson faqat o’zi uchungina mehnat qilsa, u aytaylik, atoqli olim, buyuk donishmand, ajoyib shoir bo’lishi mumkin, ammo hech qachon chinakam mukammal va ulug’ inson bo’la olmaydi.
Beruniyning fikricha, faqat tashqi jihatdangina emas, balki ichki mazmun jihatdan ham ko’rkam bo’lgan kishigina maqtovga munosibdir.
Insonning ichki va tashqi go’zalligi bir bo’lgandagina u ideal kamolotga erishadi. Muallif, ‘ozodalik va orastalik’ olijanoblikning o’zagidir” deb uqtiradi. Yuksak madaniyatli kishi bo’lgan Beruniy insonning tashqi yoqimli qiyofasi to’g’ridan-to’g’ri uning axloqiy qiyofasiga bog’liqligini uqtiradi.
A. Avloniy bolalarga ilk yoshidan boshlab estetik tarbiya berish kerakligini ta’kidlaydi. “Tarbiyani tug’ilgan kundan boshlamak, vujudimizni quvvatlantirmak, axloqimizni kuchlantirmak kerak, zehnimizni ravshanlantirmak lozim... “Agar tarbiya qiluvchi muallif olim bo’lib, amalsiz bo’lsa, bu shogirdlar axloqiga yomon ta’sir ko’rsatadi...” “Axloq sohibi, iffat egasi “qalbini, vijdonini pok va tilini yolg’on, g’iybat, bo’hton kabi so’zlardan saqlar...”
Avloniy muhabbat masalasida fikr yuritib, muhabbal insonning ma’naviy sifatini boyitadi, kishilar bir-birlari bilan muhabbat hissi bilan bog’lanadilar, muhabbat kishilar o’rtasidagi muno-sabatni mustahkamlovchi qudratli kuchdir, deydi.

O’zbek xalqi boy an’ana va udumlarga ega, u to’y tantanalari, marosimlari, mehmon kutish, dasturxon tuzash, milliy taomlar pishirish va boshqa jihatlari bilan butun dunyoga mashhur. Asrlar mobaynida xalqning har qanday rasm-rusumlari, urf-odatlari

qadriyatlari avloddan-avlodga o’tib keldi. Mustaqillikka erishgach, bu odatlar, udumlar, qadriyatlar yanada mukammallashdi, rivoj topdi.
Yoshlarni bar tomonlama estetik idrokli qilib tarbiyalash muammolarini hal etishda jamiyatimizning eng ishonchli tayanchi oiladir. Yoshlarni estetik tarbiyalash, awalo, ularning urf-odatla-rimiz, qadriyatlarimizni tiklashda faol ishtirok etrishlarini taqozo etadi. Bugungi kun oila masalasini, er bilan xotin orasidagi, ota-ona va bolalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni to’g’ri va ijobiy hal etish farzandlar tarbiyasida asosiy shartlardan bin bo’lib qolmoqda.
Darhaqiqat, o’tmishda xalq pedagogikasi asosida tarbiya topgan komil insonlar ijobiy xislatlar sohibi sifatida barchaga namuna bo’lishgan. Tarbiya tarixidan ma’lumki, jamiyatning o’zagi sanalmish liar bir xonadonda bolaga yoshligidanoq sharqona go’zal odobning ilk saboqlari erinmay o’rgatilgan. Milliy tarbiya bolani ko’p tomonlama tarbiyalashni maslahat beradi. Bular badan tarbiyasi, aqliy tarbiya, go’zallik va nafosat tarbiyasi, axloqiy tarbiya, vijdoniy-nafsiy tarbiya. Bu borada oila va jamiyat maqsadlari o’xshashdir.
Ma’lumki, oila totuvligi masalasi insoniyatning doimiy muam-molaridan biri bo’lib kelgan, chunki oila yoshlarni tarbiyalashning eng ishonchli maskanidir va unda estetik tarbiyaning ahamiyati kattadir.
Mustaqilligimizni mustahkamlash, har tomonlama barkamol insonni voyaga yetkazish, yuksak estetik madaniyatni qaror toptirish hamda xalqning estetik qarashlarini shakllantirish singari ulkan vazifalarni oila tarbiyasisiz amalga oshirib bo’lmaydi.
Nafosat shunday gavhardirki, u har qanday o’rinda kattaga ham, kichikka ham birdek yarashadi. Shuning uchun ham boboka-lonlarimiz hamisha go’zal axloqqa intilib yashaganlar.
Hazrati inson... Dunyoda undan aziz-u mukarram xilqat bormi? Tangri Taolo insonni aziz-u mo’tabar etib, “Bandam — mening yerdagi xalifam” degan. Uning uchun hamma narsani, ehtiyojiga kerakli barcha noz-ne’matni ham muhayyo qilgan. Yer, samo, tog’-u toshlar, jannatmakon bog’-u rog’lar, sharqirab oqqan ming dardga davo obi hayot, qir-u, o’rmon-u, dengizlar, hamma-hammasini inson manfaati uchun bunyod etgan. Boshqa mahlu-qotlardan ustun tarzda insonga go’zal siymo, aql-u idrok, fahm-u farosat, yuksak did ato etgan. Bir-birini sevsin, hurmat-u e’zoz etsin deya qalbiga mehr-u muhabbat hissini solgan.
Insonni to’g’rilikka, oqibatli bo’lishlikka chaqirgan.
Insonning olamdagi barcha mavjudotdan sharifligining boisi, uning qalbi, ko’ngli, ruhi Arshi A’lodan berilganidur. Ammo shuni bilmoq kerakkim, dil odamining go’zalligi insonni farish-talar olamiga yaqinlashtiradi. Va, aksincha, inson dilining nopokligi, uni hayvonot olamiga teng qiladi.
Alisher Navoiy 18 ming olam haqida gapirib, bunday deydi: “Yer uzra yuz minglab ajoyib shakllar bor. Har bir shaklning o’ziga xos tovlanishlari, turlanishlari bor. Tasawur qilaylik; teva-rak-atrofda dengizlar yoki tog’lar, dasht-u sahrolar yoki gul-shanlar, to’rg’ay va bulbullarni maftun etuvchi rango-rang nafis gul va lolalar, turli iqlimlar va mamlakatlar, daryolar, buloqlar va hokazolar mavjud. Bular atrofida yana 9 qavatli osmon, sobit-u sayyoralar, yulduzlar, mamlakatlar bo’lib, bari son-sanoqsizdir. To’rt unsur, yetti osmon, va olti tomon koinotning nodir va oliy asosidir. Koinotdagi barcha mavjudotlar ichida eng ulug’i Inson va uning ko’nglidir”.
Dil boyliklari, ruh olamining go’zalliklari inson foniy dunyo-dan ketayotganida ham u bilan birga abadiyat olamiga hamroh bo’lib boradi. Hamrohgina emas, odamning jon-u dili, asosiy mohiyati bo’lib, mangu rohat-farog’at topadi.
Inson dili ilohiy sirlarning gulshani bo’lib uni pokiza saqlash, aziz, muqaddas bilish har kimning insoniylik shartidur.
O’zbek oilasi zimmasiga yosh avlodni bar tomonlama mukammal shaxs qilib tarbiyalashdek yuksak mas’uliyatli vazifa yuklatilgan. Darhaqiqat, inson shaxsini shakllantirish oila muhiti-dan boshlanadi, xususan, oilada fe’1-atvor, odatlar, tevarak atrofga munosabat, ilmiy dunyoqarash va e’tiqodlar vujudga keladi. Eng yuksak insoniy his tuyg’ular, ezgu niyatlar, betakror ma’naviyat, iqtidor, fahm-farosat, salohiyat, aql-zakovat ham oila bag’rida kamol topadi.
Ma’lumki, oila ijtimoiy-tarixiy xususiyatga va muayyan tuzilishga ega bo’lgan ijtimoiy guruhning ko’rinishidir. Chunonchi, lining a’zolarini qarindosh-urug’lik, nikoh, turmush sharoiti birligi, odob-axloq umumiyligi, ma’naviy ehtiyoj mosligi kabi xususiyatlar o’zaro bog’lab turadi. Oila murakkab ijtimoiy guruh bo’lib, ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy, ruhiy munosabatlarning uzviy birlashuvi natijasida vujudga keladi. Shu sababdan turmushdagi va oila a’zolari munosabatidagi o’zgarishlar uning moddiy-maishiy, iqtisodiy-moliyaviy negizi o’zgarishiga bevosita bog’liqdir.
Barcha narsa juft-juft bo’lib yaratilgan ekan, juft bo’lib yashash tabiat taqozosidir. Lekin oila bo’lib yashash barcha mahluqot orasida faqat odam nasliga xosdir. Yer yuzida birinchi oilani Odam Ato bilan Momo Havo tuzishgan. Ular uzoq ayriliqdan keyin bir-birlarini juda sog’inib qolishgach, diydor ko’rishganlar. Muhabbat tarixi ham birinchi otamiz va birinchi onamizdan boshlanadi, desak yanglishmaymiz. Muhabbat juda qadim narsa, lekin har bir yurak uni yangilaydi.
Oila a’zolari bir-birlari bilan umumiy turmush, o’zaro iqtiso-diy-mulkiy, huquqiy, axloqiy, ruhiy aloqalar bilan bog’lanadi. Oilaning birinchi vazifasi o’z nasl-nasabini davom ettirishdan, solih va soliha farzandlarni tarbiyalashdan, oila a’zolarining bo’sh vaqtini ko’ngilli o’tkazishni ta’minlashdan iboratdir.
O’zbek oilasining dunyodagi boshqa oilalarga o’xshash to-monlari ko’p. Shu bilan birga uning o’ziga xos jihatlari ham yo’q emas. Ota-bobolarimizning azaliy tushunchalari bo’yicha nikoh — ilohiy ahd, oila — muqaddasdir.
Estetik tarbiya masalalari va estetikaning nazariy muammolarini ishlab chiqish mutafakkirlarning ijtimoiy qarashlarining eng mu-him qismidir.
Forobiy o’zining estetik qarashlarida inson shaxsini g’oyat ulug’-laydi. Insonni “ojiz banda”, “hech narsaga qodir bo’lmagan mav­judot* darajasigacha yerga uruvchi hukmron aqidalarga zid o’laroq, mutafakkir nazarida inson eng oliy kamolot bo’lib, ‘aql-idrok ziyosiga ega’ o’zi uchun zarur bo’lgan hamma narsalarni yaratishga qodir borliqdir.
Agar inson faqat o’zi uchungina mehnat qilsa, u aytaylik, atoqli olim, buyuk donishmand, ajoyib shoir bo’lishi mumkin, ammo hech qachon chinakam mukammal va ulug’ inson bo’la olmaydi.
Beruniyning fikricha, faqat tashqi jihatdangina emas, balki ichki mazmun jihatdan ham ko’rkam bo’lgan kishigina maqtovga munosibdir.
Insonning ichki va tashqi go’zalligi bir bo’lgandagina u ideal kamolotga erishadi. Muallif, ‘ozodalik va orastalik’ olijanoblikning o’zagidir” deb uqtiradi. Yuksak madaniyatli kishi bo’lgan Beruniy insonning tashqi yoqimli qiyofasi to’g’ridan-to’g’ri uning axloqiy qiyofasiga bog’liqligini uqtiradi.
A. Avloniy bolalarga ilk yoshidan boshlab estetik tarbiya berish kerakligini ta’kidlaydi. “Tarbiyani tug’ilgan kundan boshlamak, vujudimizni quvvatlantirmak, axloqimizni kuchlantirmak kerak, zehnimizni ravshanlantirmak lozim... “Agar tarbiya qiluvchi muallif olim bo’lib, amalsiz bo’lsa, bu shogirdlar axloqiga yomon ta’sir ko’rsatadi...” “Axloq sohibi, iffat egasi “qalbini, vijdonini pok va tilini yolg’on, g’iybat, bo’hton kabi so’zlardan saqlar...”
Avloniy muhabbat masalasida fikr yuritib, muhabbal insonning ma’naviy sifatini boyitadi, kishilar bir-birlari bilan muhabbat hissi bilan bog’lanadilar, muhabbat kishilar o’rtasidagi muno-sabatni mustahkamlovchi qudratli kuchdir, deydi.