Наманган давлат университети бахтиёр халмуратов

Таянч иборалар:
Қадимги Хитой календари, йил сикллари, турк-мо`г`ил календари, 60 йиллик сикл, йил ранглари.
Назорат саволлари.
1.Қадимги Хитойда қайси календар турлари мавжуд бо`лган?
2.Хитой календаридаги 10 йиллик сиклни туШунтириб бЕринг.
3.Турк-мо`г`ил календари қандай календар ҳисобланади?


5-МАВЗУ: ҚАДИМГИ МИСР, ҲИНД ВА ЯҲУДИЙ КАЛЕНДАРИ
РЕЖА:
1. Қадимги Миср календари.
2. Ҳинд календари.
3. Яҳудий календари.

Қадимдан ма`лум бо`лган қуёш календари орасида энг қадимгиси Миср календари ҳисобланади. Қадимги Миср календари Мил. аввалги 4-минг йилликда (тахминан) пайдо бо`лган. Ушбу календар мисрликларнинг бошқарув ва хо`жалик ҳаётида муҳим аҳамиятга эга эди. Календарнинг пайдо бо`лиши деҳқончилик ва табиат ҳодисалари билан бог`лиқ.

Қадимги Миср хо`жалигида Нил дарёси муҳим фактор эди. Табиат ҳодисаларининг бир йиллик алмашиши ҳам Нилга қараб белгиланган. Нил тошқини Янги хо`жалик йилининг, Шу билан Янги йилнинг бошланишини билдирар эди. Нил жуда секинлик билан то`ла бориши тошқиннинг қачон бошланишини олдиндан билишга имкон бЕрмас эди. Тошқиннинг аниқ вақтини билиш унга тайёргарлик ко`риш ва боҳорги ишларни бошлаш учун жуда керак эди.
Қадимги Мисрликлар тошқиннинг бошланиши ҳар доим горизонтда Сотис туркуми (созвездия Болъшого Пса)га кирувчи Сириус Юлдузининг чиқиши билан тенг бо`лишини кузатганлар. Сириус Юлдузи доимо қуёш билан тенг чиққанлиги учун қуёш нурларида уни ко`риш мумкин эмасди. Ёзги қуёш ко`тарилиши кунлари эса Сириус қуёшдан сал илгари чиққан. Уни осмонда қуёш чиққунча бир неча минут кузатиш мумкин. Демак, Ёзги қуёш туриши, Сариуснинг чиқиши ва нил тошқини бир вақтда ро`й бЕрган. Қоҳинлар Сириус Юлдузини кузатишлари билан халққа Нил тошқини яқин эканлигини э`лон қилганлар. Шундай қилиб, хо`жалик йили бошланган. Бир неча вақт о`тиб қоҳинлар ҳисоб-китоб орқали Нил тошқинини бир неча ой илгари айтиб беришган. Уч воқеа: Ёзги қуёш туриши, Сириуснинг чиқиши ва Нил тошқинидан Яна Шу воқеагача бо`лган вақт Қадимги Мисрда Қуёш, Нил ва Сириус йили деб глм олди. Миср календари кашф этилган пайтда табиатнинг уч қоидаси мос тушар эди.
Аста-секинлик билан Сириус Ёзги қуёш туришидан орқада қола бош­лади. Миср монархияси гуллаб-яшнаган (Мил. аввалги 1500 йилларда) давр­да Сириус 12 кун орқада қолди. Мил. аввалги ВИ асрда эса ко`рсаткич 20 кунни ташкил этди. Лекин дастлабки йилларда мисрликлар учун бу о`зга­риш­нинг аҳамияти катта эмасди.
Календарнинг тузилишида ой асосий о`рин туган. У 365 қуёш кунига тенг эди. Мисрликлар календари тропик календардан 1Г`4 (6 соат) сутка қис­қа эди. Йил 12 ойга бо`лишиб ойларнинг ҳар бири 30 кундан иборат эди. Ой­лар 30 кунлик бо`лгани учун йил 360 кунга тенг бо`либ қолар ва охирида ко`пинча беш кун қо`шилиб, о`лганларни хотирлаш ва гуноҳларни ювиш кун­лари ҳар бири 5 кундан иборат бо`лган 6 та кичик ҳафталардан иборат эди.
Мил. аввалги 4-минг йилликда қадимги Мисрликларнинг 365 кунлик йил календарини тузишлари фаннинг катта ютиг`и эди. Мисрнинг астрономик йили тропик йилдан 1Г`4 сутка (6 соат)га фарқ қилар эди. Бу фарқ 4 йилда (6х4) бир сутка (24 соат) ни, 120 йилда бир ойни, 1460 йилда эса (4х365) 1 йилни ташкил қилган. Бошқача айтганда 1460 тропик йил 1461 Миср йилига тенг. Шунинг учун Миср йили тропик йил учун о`згарувчидир (блуждаюҳим). Мисрда 1461 йил буюк ёки Сотис йили номини олган.
Мисрликлар 1/4 сутка (6 соат)ли фарқни тугатишни о`йламаганлар. Фақатгина милодий 25 йили Александрияда Миср календари ислоҳ қилинди. Унга ко`ра йил ҳар бири 30 кундан иборат бо`лган 12 ойдан иборат бо`лган. Йил охирида 5 та қо`шимча кун қо`шилган. Йил 29 августдан бошланган. Бу календардан коптлар ва хабашлар ҳам фойдаланганлар. Янги подшолик давридан то Рим давригача календарда ойларнинг кундаги номлари ишлатиб келинган:
1.Тот
2.Фаофи
3.Атир
4.Хояк
5.Тиби
6.Мехир
7.Фаменот
8.Фармути
9.Пахон
10.Пайни
11.Эпифи
12.Месори