Namangan davlat universiteti iqtisodiyot kafedrasi

10.1-jadval.

Korxona xarajatlari o’zgarishining statistik tahlili (shartli)

Xarajatlar guruhlari	O’tgan davr		Joriy davr		O’zgarishi		O’zgarishi faktorlari, ming so’m
	Ming so’m	Salmog’i	Ming so’m	Salmog’i	Ming so’m	Salmog’i	Xarajat-larni umumiy o’zgarishi evaziga	Struk- turaviy siljish evaziga
A	q0s0	d0	Q1s1	d1	qs	d=d1- d0	q0s0(Jqc-1,000)	q1s1d0- q1s1
I.	2400	0,60 0	4000	0,64 5	1600	0,045	1320	+280
II.	700	0,17 5	1000	0161	300	-0,014	385	-85
III.	600	0,15 0	800	0,12 9	200	-0,021	330	-130
IV.	300	0,07 5	400	0,06 5	100	-0,010	165	-65
Ja’ mi	q0s0 = 4000	d0= 1,00 0	q1s1 = 6200	d1= 1,00 0	qs = 2200	d= 0,000	q0s0(Jqc - 1,000)= 2200	q1s1d0- q1s1)=

q c I
 1,000 ^⎡2400 ⁶²⁰⁰  1,000^⎤  2400  1,550  1,000 1320

ming so’m va

0 0 qc
_⎣^⎢ 4000 ^⎥_⎦

strukturaviy siljish - shu guruh xarajatlar salmog’i o’zgarishi evaziga esa q₁s₁d₀-
q₁s₁=280 ming so’mga ko’paygan.
Bunday hisoblashlar (tahlil)da inflyatsiya jarayonlarini ham mavjudligini e’tiborga olmoq zarur. O’zbekiston Respublikasi Davlat va statistika qo’mitasi hisob- kitoblariga qaraganda iste’mol narxlari indeksi (o’rtacha yillik) 2000 yilda 2,1%ga 2001-2,0%, 2002-1,6% ga teng bo’lgan. Inflyatsiyani haqiqiy darajasi - YaIMning deflyatori bilan ifodalanishini e’tiborga olganimizda ham inflyatsiyani mavjudligi ayon bo’lmoqda. Shuning uchun Inflyatsiya jarayonlarini buxgalteriya ob’ektlari (sh.j. xarajatlar) va hisobotlarni qayta baholash va tahlil qilishda hisobga olmoq zarurdir. Ma’lumki, xalqaro miqyosda 1973 yilda tashkil etilgan IASC (International Accounting Standarts Committies-hisobchilikning xalqaro standartlari qo’mitasi) bu masalani echish uchun BHHS (Buxgalteriya hisobining xalqaro standarti) № 15 ni ishlab chiqqan. Shunga binoan 2 ta metodika tayyorlangan: 1) buxgalteriya hisobi ob’ektlarini pulning bir xildagi xarid quvvati birliklarida baholash (Generel Price Level Accounting - GPL) metodikasi va 2) buxgalteriya hisobi ob’ektlarini joriy baholarda qayta baholash metodikasi (Current Cost Avccounting-CCA). CCA metodikasida inflyatsiya jarayonlarini korxona (tashkilot) balansining turli

moddalariga (qismlariga) turlicha ta’sir etishini e’tiborga olib barcha aktivlar (majburiyatlar)ni 2 guruhga: monetar va nomonetar aktiv (majburiyat)larga ajratishni tavsiya etadi. Monetar aktivlar-pul shaklida, yoxud kelishilgan pul to’lovlari yoki tushumlari (xarajatlarning 3 va 4 guruhlari).


Nomonetar aktivlarga asosiy kapital, nomoddiy aktivlar, ishlab chiqarish zaxiralari va boshqalar kiritiladi. Xarajatlarning tarkibida bunday aktivlarga 1 va 2 guruhdagi xarajatlar kiritilishii mumkin. Bunday aktivlar (sh.j. xarajatlar) o’z mohiyatiga ko’ra vaqt o’tishi va baholarni o’zgarishi sababli qayta baholanib turilishi zarur. O’zbekiston Respublikasida ham buxgalteriya hisobi ob’ektlari va statistika hisoblarini qayta baholash borasida Milliy standartlar ishlab chiqilgan. Statistikada tahlil qilishda joriy davrdagi xarajatlar, oldingi davr baho va tariflarda, ya’ni solishtirma baholarda deflyatlashtirish asosida qayta baholanadi. Bunda yalpi ichki mahsulot deflyatori yoki soha, tarmoq, ishlab chiqarish xususiyatlaridan kelib chiqqan holda boshqa deflyatordan foydalanishi mumkin. Ya’ni solishtirma

baholardagi xarajatlar _ q₁ p_0
 q₁ p₁ J _p
formulasida hisoblanadi. Bunda _ q₁ p₁

• 
  joriy
  

davrdagi xarajatlar amaldagi baholarda, q₁p₀ - joriy davrdagi xarajatlarning solishtirma baholardagi hajmi, J_R - YaIM deflyatori yoki bahoning boshqa indekslari.
Yig’ma statistika hisobotlar asosida xarajatlarni tahlil qilishga 2 xil yondoshish mumkin. Bunda d_i alohida olingan korxonaning ja’mi xarajatlardagi hissasini

hisoblagan holda yoki