Namangan davlat universiteti iqtisodiyot kafedrasi

10.3-jadval

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda sotishdan tushgan tushumni va foyda ko’rsatkichlarining hisoblanishi (f № 2-f asosida)

Ko’rsatkichlar nomi	Satr kodi	O’tgan yilning tegishli davrida		Hisobot davrida
		Daromad (foyda)	Xarajat (zarar)		Daromad (foyda)	Xarajat (zarar)
A	B	1	2		3	4
Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan sof tushum	010		X			X
Sotilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat) larning tannarxi	020	X			X
Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr. 010-020)	030
Davr xarajatlari, jami (satr. 050+060+070+080), sh.j.:	040	X			X
Sotish xarajatlari	050	X	X		X
Ma’muriy xarajatlar	060	X			X
Boshqa operatsion xarajatlar	070	X			X
Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chiqariladigan xisobot davri xarajatlari	080	X			X
Asosiy faoliyatining boshqa daromadlari	090	X			X
Asosiy faoliyatining foydasi (zarari) (satr. 030- 040+090)	100
Moliyaviy faoliyatning daromadlari, jami (satr. 120+130+140+150+160),	110		X			X
Dividendlar shaklidagi daromadlar	120		X			X
Foizlar shaklidagi daromadlar	130		X			X
Uzoq muddatli ijara (lizing) dan daromadlar	140		X			X
Valyuta kursi farqidan daromadlar	150		X			X
Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari	160		X			X
Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajat-lar (satr. 180+190+200+210), sh.j.:	170	X			X
Foizlar shaklidagi xarajatlar	180	X			X
Uzoq muddatli ijara (lizing) bo’yicha foiz shaklidagi xarajatlar	190	X			X
Valyuta kursi farqidan zararlar	200	X			X
Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar	210	X			X
Umumiy xo’jalik faoliyatining foydasi (zarari) (satr. 100+110-170)	220
Favqulodda foyda va zararlar	230
Daromad (foyda) solig’i to’langunga qadar foyda (zarar) (satr. 220-230)	240
Daromad (foyda) solig’i	250	X			X

Foydadan boshqa soliqlar va yig’imlar	260	X		X
Hisobot davri sof foydasi (zarari), (satr. 240-250- 260)	270

Pul oqimining hajmi = taqsimlanmagan foyda (korxona balansining passiv qismida) bilan asosiy kapital va nomoddiy aktivlarga hisoblangan yillik amortizatsiya summasining yig’indisiga tengdir. Bunda BMT tomonidan ishlab chiqilgan va 1993 yilda 3-tahrir qilingan Milliy hisoblar tizimi (ba’zan milliy hisob-varaqlar tizimi ham deyiladi)da amortizatsiya ajratmalari ishlab chiqarish birliklarining amaliyot foydasi (ijara haqi, foizlar, amortizatsiya va foyda) tarkibiga kiritilishini e’tiborga olinsa, unda amortizatsiya ajratmalarini ham foydaning bir qismi, boshqa shaklga o’tkazilgan qismi sifatida qaralmog’i kerak.

Respublikamizda amal qilinayotgan hamma qonun va qoidalarga rioya qilgan holda foyda summalari aniqlangandan so’ng, uning statistik tahlili boshlanadi. Bu ishni statistikaning turli metodlari yordamida bajarish mumkin. Hamma metodlarni qo’llash, ishni hajmini oshib ketishiga olib kelishini hisobga olgan holda, biz faqat indeks metodi yordamida foydani tahlil qilish metodologiyasiga to’xtalamiz.
Ma’lumki, yalpi foydada mahsulotni (ish, xizmatni) sotishdan olingan foyda hissasi juda yuqori. Shu munosabati bilan aynan shu ko’rsatkichga ta’sir qiluvchi omillarni o’rganish zarur. Sotishdan olingan foydaga ta’sir qiluvchi omillar quyidagilar:

1. 
   sotiladigan mahsulot (ish, xizmat) hajmining o’zgarishi;
   
2. 
   sotiladigan mahsulot (ish, xizmatni) tarkibining o’zgarishi;
   
3. 
   sotiladigan mahsulot (ish, xizmatni) tannarxining o’zgarishi;
   
4. 
   sotiladigan mahsulotga bo’lgan sotish baholarining, ish va xizmatlarga bo’lgan tariflarning o’zgarishi kiradi.
   

Bu omillarni foydani umumiy summasiga ta’sirini baholash uchun, o’tgan va joriy davrdagi sotilgan mahsulotdan (ish, xizmat) tushgan tushum va ishlab chiqarish tannarxi haqida ma’lumotlar mavjud bo’lishi kerak va bu ko’rsatkichlarni joriy davrdagisini o’tgan davr baho va tannarxida qayta hisoblash darkor. Bu ish 10.4- jadvalda bajarilgan.

10.4-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar yordamida, birinchi navbatda mahsulotni (ish, xizmatni) sotishdan olingan foyda summasi o’zgarishini aniqlaymiz.

10.4-jadval

Mahsulot (ish, xizmat)ni sotishdan olingan yalpi foydaga ta’sir qiluvchi asosiy omillar

Ko’rsatkichlar	O’tgan davr	Joriy davr	Joriy davr, o’tgan davr baho va tannarxida
1. Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan olingan sof tushum, sotish baholarida, ming so’m. (qp)	12650	16392	13662
2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, ming so’m (qz)	9614	11802	5876
3. Yalpi foyda, ming so’m (f)	3036	4590	7786

ф  ф₁  ф₀  4590  3036  1554 ming so’m.

Endi omillar (faktorlar) ta’sirini hisoblaymiz. Yuqorida takidlanganidek, birinchi omil - sotilgan mahsulot (ish, xizmat) hajmining o’zgarishi. Bu omilni ta’sirini o’lchash uchun quyidagi formula bilan sotilgan mahsulotning fizik hajmi indeksi aniqlanadi:

_{I } q₁ p₀
 ¹³⁶⁶²  1,080
yoki 108,0%

0

0
^q q p
12650

Demak, sotilgan mahsulot (ish, xizmat) hajmi 8% oshgan. Boshqa omillar ta’siri yo’q deb, foyda summasini shu proportsiyada o’sganligini aniqlaymiz.
ф(q)  Ф₁ (I _q  1)  3036  0,08  243 ming so’m.
Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) tarkibini o’zgarishini foydaga ta’siri quyidagicha o’lchanadi:

^⎛ Ф₁
Ф₀ ^⎞

⎛ ⁷⁷⁸⁶

³⁰³⁶ ⎞

^Ф(Т .С ) ^{ ⎜} _{q p}

• 
  q p
  

^{⎟q1 p0 } ⎜
^ ⎟ ^{13662 }

⎝ 1 0
0 0 ⎠
_⎝ 13662
12650 _⎠

 (0,5699019  0,24) 13662  0,3299019 13662  4507 ming so’m

Foyda summasiga sotilgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxini ta’siri, tannarx indeksi yordamida hisoblaniladi, ya’ni tannarxi indeksini sur’ati bilan maxrajining farqi bilan

_{I } z₁q₁
bu erdan ^Ф
 z q  z q

0

1
^z z q
( z )
1 1 0 1

^Ф( z )
 11082  5876  5926
ming so’m.

Tannarxni ortishi hisobidan korxona foyda summasi 5926 ming so’mga kamaygan.
Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) bahosini o’zgarishini olinadigan foydaga ta’siri baho indeksini sur’ati va maxrajini farqi bilan aniqlaniladi, ya’ni:

_{I } p₁q₁
bu erdan ^Ф
 p q  p q

0

1
^P p q
( P )
1 1 0 1

Ф_{( P )}  16392  13662  2730
ming so’m.

Biz, joriy davrda o’tgan davrga nisbatan foyda summasi 1554 ming so’mga oshganligini bilamiz.
Xo’sh, bu o’zgarishga qaysi omillar ijobiy, va qaysi omillar salbiy ta’sir ko’rsatgan ekan? Bu savolga javob berish uchun ularni birgalikdagi ta’sirini hisoblaymiz, quyidagi formula bilan omillarning birgalikdagi ta’sirini hisoblaymiz:
Ф  Ф_(q)  Ф_{(ТС )}  Ф_{( Z )}  Ф_{( p)}
^{Ф  243  4507  (5926)  2730  1554} ming so’m

Ko’rinib turibdiki, uchta omil (1, 2, 4) ijobiy, bitta (3) omil salbiy ta’sir ko’rsatgan. Hisoblangan ma’lumotlar yana shuni ko’rsatadiki, foyda summasi asosan sotish bahosini oshishi va sotilgan mahsulotni assortimentini o’zgarishi hisobidan oshgan.