Namangan davlat universiteti iqtisodiyot kafedrasi

7.8-jadval.

t	t2	U	Ut	Уt  a0  а1t
-7	49	58	-406	58.27
-6	36	59	-354	59.45
-5	25	61	-305	60.63
-4	16	58	-232	61.81
-3	9	65	-195	62.99
-2	4	67	-134	64.17
-1	1	63	-63	65.35
0	0	69	0	66.53
1	1	70	70	67.71
2	4	71	142	68.89
3	9	68	204	70.07
4	16	67	268	71.25
5	25	72	360	72.43
6	36	75	450	73.61
7	49	75	525	74.79
Jami	280	996	-1689 +2019	998,00
			+ 330

^{1. У} t <sup>= 66,53+1,18•(-7)=66,53-8,26=58,27 mln.so’m
2. У</sup> t <sup>= 66,53+1,18•(-6)=66,53-7,08=59,45 mln.so’m
3. У</sup> t ^{= 66,53+1,18•(-5)= 66,53-5,90=60,63 mln.so’m va h.k.}

4. Dinamika qatorlarini o’rganishning boshqa statistik metodlari

   1. 
      Mavsumiylikni aniqlash va o’lchash
      

Bizga ma’lumki, ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarish va ayniqsa ularni iste’moli mavsumga bog’liq.

Masalan, go’sht va go’sht mahsulotlari iste’moli qish oylarida ancha yuqori, issiqlik energiyasi sarfi yoz oylarida qishga nisbatan ancha kam, qishloq xo’jalik mahsulotlarining iste’moli va ayniqsa ularni qayta ishlash masalalari ham mavsumiy xarakterga ega, dehqon bozoridagi mahsulotlarga bo’lgan narxlarni olib qarang, ayrim oylarda ularning narxi mavsum oylarga nisbatan 6-8 barobar (undan ham ortiq bo’lishi mumkin) yuqori.
Mavsumiylik nega o’rganiladi? Bu muammoni o’rganish juda katta ahamiyatga ega. Birinchidan, ishlab chiqaruvchilar biznes-rejani tuzayotganda shu korxona ishlab chiqarayotgan mahsulotga talabning eng yuqori darajasi qaysi oylarga to’g’ri kelishini bilishadi; ikkinchidan, tadbirkorlar qishloq xo’jalik mahsulotlarini xarid qilishga va ularni qish oylarida saqlashga tayyorgarlik ko’radilar; uchinchidan makroiqtisodiy darajada rejalar tuzilayotganda (ayniqsa, investitsiya masalalari bo’yicha) tarmoqlarni rivojlanish istiqbollariga e’tibor beriladi; to’rtinchidan, eng asosiysi, etishtirilgan mahsulotni (qishloq xo’jalik mahsulotlarini ko’proq nazarda tutayapmiz) iste’molchilarga etkazib berishda tabiiy va notabiiy yo’qotishlar kamaytiriladi (ayrim olimlarning hisob-kitobiga qaraganda daladan dasturxongacha bo’lgan masofada 35-40% mahsulot yo’qotilar ekan).
Demak, yuqorida keltirilgan dalillarga binoan dinamika qatorlarini tahlil qilishda mavsumiylikni o’rganish va o’lchash eng muhim vazifalardan biri ekan.
Mavsumiylikni o’rganish va o’lchash uchun yaratilgan statistik metodlarning ayrimlarini ko’rib chiqamiz.

1. 
   Mavsumiylik indeksi. Umumiy ko’rinishda bu indeks dinamika qatorining boshlang’ich ma’lumotlari (empirik) asosida hisoblangan hadlarni (U_i) nazariy hadga (У ) nisbati bilan aniqlanadi:
   

J  ^Уi 100
M _У
bu erda: J_M – mavsumiylik indeksi; U_i – oylik boshlang’ich ma’lumot; o’rtacha oylik daraja, ya’ni У (У_i : n) .
Bir yilning oylari bo’yicha hisoblangan bu indeks, tebranishlar qonuniyatini aniqlashda juda ham past ishonchli, chunki tasodifiy omillar ta’siri yuqori bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham statistikada, odatda, uch yillik ma’lumotlar asosida bu indeksni hisoblashadi.

7.9-jadval.

Oziq-ovqat do’konining bir kunlik tovar aylanmasi (ming so’m)

Oylar	Yillar.
	2002	2003	2004 y.
Yanvar	178	183	95
Fevral	109	179	176
Mart	181	184	184
Aprel	174	185	184
May	202	208	211
Iyun	201	192	200
Iyul	181	175	183
Avgust	186	186	180
Sentyabr	177	178	176
Oktyabr	173	173	187
Noyabr	171	184	174
Dekabr	183	167	121
Jami	2116	2194	2071
O’rtacha	176,3	182,8	172,6

7.10 - jadval
Oziq-ovqat do’konida mavsumiylik indeksi

Oylar.	Uch yillik (Ui)	O’rtacha bir yillik (Уi  Ui)	Mavsumiylik indeksi,% (JM)
Yanvar	456	152,0	85,8
Fevral	464	154,7	87,3
Mart	549	183,0	103,3
Aprel	543	181,0	102,1
May	621	207,0	116,8
Iyun	593	197,7	111,6
Iyul	539	179,7	101,4
Avgust	552	184,0	103,8
Sentyabr	531	177,0	99,9
Oktyabr	533	177,7	100,3
Noyabr	529	176,3	99,5
Dekabr	471	157,0	88,6
Jami	6381	177,2	100,0

Mavsumiylik indeksini hisoblash uchun quyidagi hisob-kitoblarni amalga oshiramiz. 7.9-jadvalda oziq-ovqat do’koni bo’yicha keltirilgan. Ma’lumotlar asosida har bir oy uchun o’rtacha darajani hisoblaymiz (Уi ):


Уi  U_i:n

Январ


учун
_{Уi } 178  183  95 _ 456 _{ 152,0}
минг су⁽м

3 3

Феврал
учун Уi  ^{109  179  176}  ⁴⁶⁴  154,7
минг су⁽м ва
х.к.

3 3
Endi barcha oylar uchun birgalikda o’rtacha oylik daraja aniqlanadi (У ) . Bizni

misolimizda У  ^Уi
36
ёки


У  ^У .
12

Hisoblab ko’ramiz:
1. У  ^Уi  ⁶³⁸¹  177,2 минг су⁽м
36 36


_{У } Уi _ 152,0  154,7  183,0  181,0  207,0  197,7 _
2. 12 12
_ 179,7  184,0  177,0  176,3  157,0 _ 2127,1 _{ 177,2минг сум}
12 12

Barcha oylar uchun hisoblangan umumiy o’rtacha daraja (177,2) mavsumiylik indeksini aniqlayotganda taqqoslanishning o’zgarmas bazasi sifatida ishlatiladi. Mavsumiylik indeksini quyidagicha hisoblaymiz:

Yanvar Jm=(Ui:U)•100=(152,0:177,2)•100=85,8% Fevral Jm=(154,7:177,2)•100=87,3 % va h.k.

Barcha hisoblangan indekslar 9.10-jadvalning oxirgi ustunida keltirilgan. Bu olingan natijalar (indekslar)ning yaqqolligini namoyon qilish uchun ularni grafiklarda tasvirlaymiz (7.1-rasm).

7.1-rasm. Oziq-ovqat do’koni tovar oborotining mavsumiylik to’lqini.

2. 
   O’rtacha mavsumiylik indeksi. Bu indeksni hisoblash quyidagicha amalga oshiriladi. Har bir yil uchun mavsumiylik indekslari hisoblanadi. Masalan, 2004 yil uchun: yanvar Jm=(95:172,6)•100=55,0%; fevral 102% (176:172,6)•100 va h.k. Qolgan barcha ma’lumotlar 7.11-jadvalda keltirilgan.
   

7.11-jadval

Oziq-ovqat do’konida o’rtacha mavsumiylik indeksi

Oylar	Yillar bo’yicha mavsumiylik indekslari, %.				O’rtacha mavsumiylik indeksi, %
	2002 y.	2003y.	2004 y.
Yanvar	101,0	100,1	55,0	85,4
Fevral	61,8	97,9	102,0	87,2
Mart	102,7	100,7	106,6	103,3
Aprel	98,7	101,2	106,6	102,2
May	114,6	113,8	122,2	116,9
Iyun	114,0	105,0	115,9	111,6
Iyul	102,7	95,7	106,0	101,5
Avgust	105,5	101,8	104,3	103,9
Sentyabr	100,4	97,4	102,0	99,3
Oktyabr	98,1	94,6	108,3	100,3
Noyabr	97,0	100,7	100,8	99,5
Dekabr	103,8	91,4	70,1	88,4

Shu jadval ma’lumotlari asosida 2002-2004 yillarning har bir oyi uchun alohida o’rtacha mavsumiylik indekslarini hisoblaymiz.

Январ
101  100,1  55,0 _ 256,1 _{ 85,4 %}

3 3

Феврал
61,8  97,9  102,0 _ 261,7 _{ 87,2 %}

3 3

Март
102,7  100,7  106,6 _ 310,0 _{ 1033 %х.к.}

3 3

7.10 va 7.11 jadvallarda keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, mavsumiylik indekslari deyarli bir xil. Bu turli yillar uchun oylik darajalar nisbatan bir tekisda bo’lganligidan dalolat beradi. Ikkala jadvalda keltirilgan mavsumiylik indekslarini juda diqqat bilan kuzatilsa, ikkinchi usulda rivojlanish tendentsiyasi aniqroq ko’zga tashlanadi.

3.