Namangan davlat universiteti jismoniy madaniyat fakulteti sport faoliyati kafdrasi

Sport maydonlarini koplama konstruksiyasiga
qarab sirtini nishab kattaliklari

Sport turlari bo`yicha sport maydonchalar	Koplama turlari	Maksimal nishablik
		o‘zunasi 1 kundalang
Badminton va voleybol	Suv o‘tkazuvchan	0,005	0,004
	Suv o‘tkazmaydigan Taxta krplamali	0,000 0,000	0,000 0,000

Suv o‘tkazuvchan | 0,005

Basketbol	Suv o‘tkazmaydigan Taxta krplamali	0,000 0,000	0,000 0,000
Qo‘l to‘pi	Maysazor	0,006	0,008
	Suv o‘tkazuvchan	0,005	0,006
	Suv o‘tkazmaydigan Taxta koplamali	0,000 0,000	0,000 0,000
Tennis	Maysazor	0,004	0,008
	Suv o‘tkazuvchan	0,002	0,006
	Suv o‘tkazmaydigan Taxtali	0,000 0,000	0,000 0,000
Stol tennisi	Suv o‘tkazuvchan	0,010	0,010
	Suv o‘tkazmaydigan Asfaltli Taxta krplamali	0,000 0,000 0,000	0,000 0,000 0,000

Maydonlarning qoplamalarining konstruksiyasi quyidagicha bo‘ladi:

1. 
   tekis, zich va elastik bo‘lishi shart, chunki koptokni sakrashita’minlanishi, suvni yaxshi shimadigan va namlikni ichida sakdaydiganbo‘lishi kerak;
   
2. 
   ob-xavo ta’siriga chidamli bo‘lishi kerak;
   
3. 
   iktisodiy tomondan ijobiy bo‘lishi kerak.
   

Maxsus krplamali maydonlar konstruksiyasi gidrogeologik va ob-xavo sharoitlari bilan o‘zviy bog‘lik, Suvni yomon o‘tkazadigan tuprokdi va soz tuprokdi yerlar nobob krplamalarga kiradi. Bu turdagi krplamalarni ustidan shagal yotkiziladi. Suvni yaxshi o‘tkazadigan krplamalar kum ustidan yotkiziladi va maydonchalarning konstuksiyasini soddalashtirish maqsadida pastki katlamlarni kalinligi kamaytiriladi yoki bir katlamli kilinadi. Maydonchalarda suv tuplanib krlmasligi uchun satxini nishabli va maydon atrofi bo`yicha arikchalar kovlangan bo‘ladi. Suvni yaxshi o‘tkazadigan
qoplamlar so‘n’iy yoki tabiiy krplamalardan tayyorlanadi. Maxsus krplamalar korishma tarkibi 3-jadvalda qursatilgan.
3-jadval Suv shimuvchan maxsus qoplama aralashmalarning tarkibi

Xom ashyolar		Aralashma guruxi			5 chi
	1 chi	2 chi | 3 chi		4 chi		6 chi | 7 chi
1. YAnchilgangisht va sopol aralashma	90-85	65-70	60	70	40	-	-
2. Urtacha maydalikdagi Kum	-	5-10	5	-	-	40-50	10-15

3. y e ; u r I l I s h ch I k I n d I l a r i ------ 50-60

4. Kukunsimon loy tuprok	10-15	-	5	10	-	10-15	-
5. Sog tuprok	-	20-25	-	-	-	-	-
6. yogli-usimlik tuprogi	-	-	-	-	-	40-45	20-30
7. Oxaktosh	-	5-10	-	-	-	-	-
8. YAnchilgan oxaktosh	-	-	20	60	-	-	-

Asfaltli, asfalt-rezinali va bitum krplamlarning to‘zilishi. Asfaltli koplamlar yo‘qori malakali sportchilarning mashg‘ulotlari muntazam ravishda o‘tkazilmaydigan sport maydonlarida muvaffakiyatli ishlatiladi. Asfalt-rezinali va rezino-bitumli krplamlarning taranglik qobiliyati ularni mashg‘ulot va musobaka o‘tkazish maydonlarida ishlatishga imkon beradi. Bu krplamlar texnik xavfsizlik koidalariga kat’iy rioya qilishi talab etuvchi issikdik usuli bilan tayyorlanadi. Asfalt va rezinobitum korishmasi asfalt zavodlarida tayyorlanadi. Sovuk, krrishmani yotkizib, shibbalash kiyin, shu munosabat bilan yotkizilayotgan asfalt aralashma xarorati 120° dan kam bo‘lmasligi, rezino-bitum va asfalt-rezina aralashma xarorati esa 140° dan kam bo‘lmasligi kerak. Koplamlarni shibbalash taxminan uch tonnacha keladigan maxsus gildirak bilan bajariladi. Bitum pasta asosli arashmali krplamlar o‘zining tarkibi jix,atidan rezino­bitum aralashmaga yakin, lekin ular sovuk usul bilan tayyorlanadi, shuning uchun o‘z kuchi bilan quriladigan (mustakil) qurilishlarda ishlatiladi. Bitum pasta asosli krrishmani maxsus tuprokdi aralashma singari yotkiziladi.
4-jadval


Suv shimmaydigan koplamlar uchun aralashmalarning taxminiy tarkibi

hoplama xillari	Xom ashyolar	Sport turlaridan maydonlar uchun koplama (ogir, %) tarkibi
		Voleybol, badminton	Basketbol, qo‘l to‘pi	Tennis
Asfaltli	0,6 mmli elakdan o‘tkazilgan 65% dan kam bo‘lmagan urtacha donali k;um koldigi BN-II yoki BN-III markali bitum	100 8	100 7	100 6

Asfalt-rezinali	O‘rtacha donali kum BN-II yoki BN-III markali bitum 0,6 mmli elakdan o‘tkazilgan 10% dan kam bo‘lmagan maydalangan oxaktosh koldigi 1-3 mmli fraksiyali maydalangan rezina.	66 15 22 12	70 13 20 10	76 11 18 6
Bitum-pasta asosli	Oxdktosh-bitumli pasta (8 sm li konus koldigi) Bitum-50-55% Oxdk-8-12% Suv-33,42% Urtacha donali kum Maydalangan gisht yoki oxdktosh 1-3 mmli fraksiyali rezina maydasi Tuprok buyogi	80 66 10 12 12	26 70 8 10 12	22 76 6 6 12

Sport inshootlarining shakli va o’lchamlari
Sport inshootlari – bu maxsus qurilgan va o‘z faoliyatida ko‘p kirrali madaniy va sport tadbir va anjumanlar io‘tkaziladigan maskandir. Zamonaviy tasavvurda sport inshootlari deganda o‘quv mashg‘ulotlar,turli kishki va yozgi sport turlari bo`yicha musobaqalar uchun muljallangan xar xil inshootlar kompleksi tushuniladi. Kompleksning asosiy inshooti stadiondir, ya’ni tomashabinlar uchun muljallangan tribunali asosiy sport arenasi. Tomoshabinlarning soni xamda ularga xizmat qursatuvchilarga, musobavdar, sport mashg‘ulotlarining turlari va xarakteriga qura stadionlarning turlari belgilanadi. Zamonaviy stadionlarning sport arenasi boskichma-boskich shakllanishi jarayonida antik to‘zilishiga nisbatan tarkibi va ulchamlari jixatidan yo‘qori darajada takomillashdi. Bunday stadionlar standart ulchamli radiusi 36 mbo‘lgan va 400 mmasofaga yugurish yulkasi bilan uralgan futbol maydonidan (104x69 metr) xamda yengil atletika uchun muljallangan sektorlardan tashkil toptan.


Stadionda tamoshabinlar sigimiga ko’ra tribunalar sport arenasining bir yoki ikki tomonida joylashadi. Ular takasimon, oval, ellipssimon yoki boshqd yopiq xalqasimon formada bo‘lishi mumkin.
Ulchamlariga ko’ra stadionlar quyidagi kategoriyalarga bo‘linishi mumkin:

• 
  tribunasi 1500-3000 urindikli kichik stadionlar.
  
• 
  tribunasi 2000-10000 urindikli, maydoni kamida 5-6 gektar bo‘lgan urtacha kattalikdagi stadionlar.
  
• 
  tribunasi 10000-50000 urindikli, maydoni kamida 10-15 gektar bo‘lgan katta stadionlar
  

tribunasi 50000 dan ko‘p urindikli, maydoni kamida 20-25 gektar bo‘lgan Olimpik tipidagi stadionlar.
Taxminiy sport inshootlari tizimi, tavsiya etiladigan kichik, urta va katta stadionlar loyixalash me’yorlarida keltirilgan.


Sport inshooti ochik yoki yopiq tipdagi o‘quv-mashklanish jarayoni va xar xil sport turlari bo`yicha musobakalar o‘tkazishga muljallanib qurilgan xamda jixozlangan maxsus inshootdir.
Sport inshootlarning tasnif etishda yagona terminologiyadan foydalaniladi:

1. 
   ochik xoldagi aloxida sport inshootlar;
   
2. 
   ochik kompleks sport inshootlari;
   
3. 
   yopiq xoldagi aloxida sport inshootlari;
   
4. 
   yopiq kompleks sport inshootlari.
   

Ochik xoldagi aloxida sport inshootlariga voleybol, basketbol, qo‘l to‘pi va futbol o‘yin maydonlarini misol keltirish mumkin (yopiq xolda bo‘lishi xam mumkin).
Quyida tekis maydonda umumiy maydoni 9 ga, tribunasi 15000 urindikli stadionning taxminiy balansi keltirilgan.
Stadionning umumiy maydoni 100 %
Ochik sport inshootlari, maydonchalar va maydon 34 %
Katta ulchamli sport inshootlari 12 %
Xizmat ko‘rsatish inshootlari 1 %
Ichki yulakchalar va tarkatuvchi maydonchalar 14 %
Kukalamzorlashtirish 39 %


Maydon tanlashda bosh rejaning umumiy kompozisiyasi stadionning umumiy kompleksiga ta’sir etadi.

5-Mavzu: Sport inshootlari nazariyasi. Sport inshootlarining shakllanishi
Reja:
1.Stadionlar
2. Tribunalar
Stadionlar tribunalari
Tribunalar, ko‘p xollarda, sport arenalari bosh rejalarida ikki yon tarafdan oval qurinishli yoki oval qurinishida quriladi. Bunda futbol maydoni 69x104 m, aylanma yugurish yulkasi o‘zunligi 400 m, futbol maydoni va chopish yulkasi orasida esa ikki yengil atletika sektori joylashgan bo‘ladi. Katta stadionlardagi
sport arenalarida yengil atletika mashg‘ulotlari uchun kushimcha yugurish yulkasining tashki chegaralari buylab kushimcha maydonchalar tashkil etiladi.
Tribunalarning sigimi stadionning kaysi turga mujallanganligiga qarab, 2.5 dan 100 minggacha urindik, va turish urinlariga ega bo‘ladi.
Sportchilar va tomoshabinlar uchun quyidagi tribuna ostida yoki aloxida binoda xonalar ajratiladi; sportchilar uchun — vestibyul-grelka garderobi bilan, kiyim almashtirish, dush va tualet xonalari, massaj, tibbiyot xonasi, xakamlar instruktorlar uchun xonalar, dam olish xonasi, bufetlar, sport anjomlarini sakdash xonalari va boshqalar;
tomoshabinlar uchun — kassa, kuluar, xojatxona, bufet (restoran), kiosk va boshqalar;
ma’muriy — xujalik xonalari — boshqdruv va muxofaza, anjomlar va boshqalar.
Utirganda va turganda tusik qurinishni ta’minlash usullari (kirkim va rejada), tribunalarning tulishi va bushashida (tomoshabin — odamlarni evakuasiya yullari) ularnint turli konstruksiyalardan va materiallardan foydalanilganligi turli tipdagi tribunalarni shakllanishiga katta ta’sir qursatadi. Tabiiyki, tribunalarning kirkim xarakteri stadionning umumiy arxitekturaviy - fazoviy kompozisiyasiga katta ta’sir qursatadi.

Tribunalar ostidagi kenglikdan foydalaniladigan aralash konstruksiyali bir yarusli minbar Minbar osti kengligidan foydalanib bo`lmaydigan aralash konstruksiyali ikki yarusli minbar (Neapoldagi stadion)
30 metrdan iborat soyabonli ikki
yarusli aralash konstruksiyali minbar
(Rio-de janerodagi stadion)

Minbar osti kengliklari ishlatiladigan ikki yarusli tribuna

Minbar osti kengliklaridan foydalaniladigan ikki yarusli temir beton tribuna (AQSH, Daykadagi stadion)
Bostirmali ikki yarusli metall tribuna (Klivlenddagi stadion)

Ikki kavatli tribunalar arena tarafidan qaralganda, kavatlar orasidagi quyo‘q; soyalik tufayli boy plastik qurinishiga ega bo‘ladi. Sport arenasining garbiy tomonida joylashgan to‘g‘ri bir tomonli tribuna optimal qurinish sharoitida rejada turli shaklda bo‘lishi mumkin. U asosan 18-20 ming urinli stadionlarda keng kullanilmokda. Ko‘p sonli tomoshabinlarni joylashtirish maqsadida to‘g‘ri trapesiya yoki egri chizikdi shakldagi tribunalar kullanilmokda. Bunday tribunalar 35-40 ming va undan ko‘p urin sigimiga ega.
Ko‘p xollarda uch tomonli to‘g‘riburchakli, takasimon yoki egri chizikli (oval shakliga yakinlashuvchi) sport arenasining yon tomonidan bo‘lingan tribunalar keng tarkalmokda.
Dyusseldorf (Germaniya), Vankuver (Kanada), Pasandene (Roo‘z-Boul, Kaliforniya) shaxdrlaridagi stadionlar bunga misol bo‘la oladi.
Uch tomonli tribunalarning yana bir turida sport arenasining garbiy tomonida ko‘p sonli tomoshabinlar joylashtirilgan bo‘lib, asosan kunning ikkinchi yarmida bo‘lib utadigan musobakalar vaktida sport arenasi qurinishiga ijobiy ta’sir etadi.
Bunday turdagi tribunalarga Izmaylovkadagi (Moskva), Messindagi xdmda Minsk va boshqa Shaxarlaridagi stadionlar misol bo‘la oladi.
Zamonaviy 100 ming va undan ko‘p urinli stadionlarda ikki-uch kavatli, yopiq qurinishli tribunalar kullanilmokda. Bunday turdagi tribunalarning rejadagi shakllari turlicha: to‘g‘ri, yon tomonlari kavarik, oval, doiraviy va boshqalar.
Optimal qurinish diagrammasida katta ulchamli tribunalardagi futbol maydonidan eng o‘zoq nuktada (190 metr) turgan tomoshabinlar chikib ketishlarining maksimal kulayligi qursatilgan. Ammo zamonaviy Olimpiya stadionlarida chikish ouzoqligi 240-250 metrga yetib arenani tomosha qilishni fakat qurollangan ko‘z bilan amalga oshirish mumkin. Bunday ulchamlarga rejada turlicha shaklga ega bo‘lgan tribunalarni kiritish mumkin.
Mexiko stadioni kabi doyra qurinishidagi tribunalarning sigimi 40-50 ming bo‘lib, kushimcha tik turib tomosha qilish uchuy katta miqdorda joy ajratilgan.
Ellips va S qurinishli zamindagi tribunalar yangi tribunalar bo‘lib, Gannoverda loyidaangan zamindagi stadionda zamonaviy yechimi aks etdi. Bunda ellips qurinishli stadion kismi yer sirtidan chuqurda joylashtirildi, uroksimon kismi esa (tuprok) tukma tepalik qurinishga ega bo‘lib, tribunaning bu kismi sport arenasining garbida joylashgan. Ellipssimon tribuna 25 ming uringa muljallangan bo‘lsa, uroksimon kismi esa 50 ming tomoshabinning tik turishi uchun muljallangan.
Budapeshtdagi sport arenasi buylama joylashgan stadion tribunasi takasimon qurinishga ega. Tribunaning konstruksiyasi krrishik; — temirbeton va tuprokdan tashkil topgan. Bunday shakl ommaviy sport xarakatlari kechayotgan maydon atrofiga ko‘p sonli tomoshabinlarni (100 ming) joylashtirish extiyojidan kelib chikkan. Tribunaning tashki ulchamlari qurish chegarasidan (190 m) tapshariga chikib ketgan, 240 metr va undan ko‘p masofani qurollangan ko‘z bilangina tomosha qilish imkoni mavjud.
Tribunalarni rejada loyixalashtirish bevosita kirkim qurilishiga bog‘langan bo‘lib, ular birgalikda tribunaning konstruktiv to‘zilishini va arxitekturaviy kompozisiyasini aniqdaydi.
Quyida tribuna kirkimlari uchun xarakterli sxemalari qurib chikiladi: bir kdvatli, zaminda, temirbetondan bunyod etilgan bir kavatli yopmali va yopmasiz, bir kavatli va ikki kavatli korishik, tuprokdi va temirbetonli -yopmali va yopmasiz, ikki kavatli temirbeton va bir kavatli xamda ikki kavatli metall konstruksiya.Zamindagi tribunalar profilining bir necha turlari mavjud:

• 
  er ustiga tukma (tuprok) tribuna, orka tomonida kiyaligi bilan yoki tusik devorli;
  
• 
  er satxidan pastda joylashgan tribuna;
  
• 
  er ustiga kisman tukma (tuprok) tribuna, orka tomonida kiyaligi bilan yoki tusik devorli nisbatan bir kismi yer satxidan pastda;
  

tribunaning katta kismi yer satxidan pastda, tribunaning kichik kismi-tukma (tuprok) orka tomonida ikki kiyaligi yoki tusik devorliterrasalari bilan;
L yo‘qlarning eni 1,5 metrdan kam emas va 2,5 metrdan ko‘p bo‘lmasligi zarur. L yo‘qlar soni o‘tkazish xususiyatlaridan kelib chikkan xolda, ya’ni 15000 kishidan ko‘p bo‘lmaslik sharti bilan belgilanadi.
Tribunalarni yo‘q kutarishga hisoblashda 1 m²ga 400 kg bosim xolida kabul kilinishi zarur.
Tribuna profili tusiksiz ko’rinishni ta’minlab, bunda yengil atletika yugurish yulkasi ichki tusig’ining ko’rinishi oldinda utirgan tomoshabin ko‘ziga nisbatan orqada o’tirgan tomoshabindan kamida 15 sm pastda bo‘lishi zarur. Bu o’lcham kattaligi orqali belgilangan. Yo’lkaning egilgan tribunaga yakinlashgan joylarida kattaligini 13 smgacha kamaytirish mumkin.
Tribunadan optimal ko’rinishni hisoblash formulasi mazkurr kitobning ikkinchi bobida berilgan.
Sport pavilonlari ochiq; sport maydonlarini va stadion inshootlari, ochiq; suv xavzalari, yaxta klublar, eshkak eshish stansiyalari, merganlik tirlari va stendlarini shuningdek, turli sport o‘yinlari uchun maydonchalarni yil davomida (voleybol, basketbol, tennis va boshqalarni) xizmat ko‘rsatish uchun muljallanadi.
Pavilonlar maqsadlariga ko’ra xonalari, maydonchalari xam turlichadir. Shu sababli ularni rejalashtirishda kompozision usullar xilma-xil xarakterga ega.
Sodda kompozisiyadagi sport paviloni to‘g‘ri turtburchakli shaklga ega bo‘lib, binoning frontal yoki yon tarafidan ayollar va erkaklar uchun umumiy kirish kismi mavjud.
Pavilonlarni loyixalashda vestibyuldan foydalanayotgan va sportzaliga tomon xarakatlanayotgans portchilar oqimining bo‘linishini inobatga olgan x,olda ular uchun kulay xarakatlanish grafigini ta’minlash kerak.
Kichik va urtacha kattalikdagi stadionda barcha ochik, sport maydoni va maydonchalariga xizmat ko‘rsatishni qulaylashtirish maqsadida sport pavilonnining markazda joylashishi maqsadga muvofiq;.
Kichik sport pavilonlari uchun quyidagi xonalar tizimi nazarda tutiladi: vestibyul-grelka gar derobi bilan, saqlashxonasi, konkilar bilan ta’minlash va takdim etishxonasi, bufet, sanitariya gigiena xonalari, sport anjomlari xonasi; sportzali, yordamchi va xizmat ko’rsatuvchi xonalari bilan, xususan: ayollar va erkaklar kiyim almashtirish xonasi dush va xojatxonala rbilan, massaj, tibbiyot xonasi, ko’rsatmalar berish, anjomlar, radiouzel, isitish va shamollatish xonasi.
Har xil, ya’ni turli kattalikdagi katta sport pavilonlari xam mavjud bo‘lib, ularning xonalari tizimiga bir nechta sportzallari, suzish suv xavzalari, suvga sakrash moslamalari va boshqalar kiradi. Bunday pavilonlarda sport turlari bo’yicha o‘quv-mashqlar si fati yaxshilanadi va bino xamda stadion xududidan yanada unumlirok foydalanish imkoni tugiladi.