Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi
Download 1.48 Mb. Pdf ko'rish
|
Psixologiya va sport psixologiyasi (o`quv qo`llanma) (3)
|
II. SPORT FAOLIYATINI TUZILISHI 2.1. Sportchining harakat faoliyatining psixologik-pedagogik mexanizmlari Ma‘lumki, inson faoliyati jismoniy faoliyatga bo‗lgan ehtiyojni qondirish bilan bog‘liq ongli ravishda qo‗yilgan maqsadlarga erishishga qaratilgan. Harakat faoliyati - inson faoliyatining bir turi bo‗lib, u ushbu faoliyat sub‘ektining o‗ziga, uning jismoniy va aqliy fazilatlarini, harakat harakatlarini yaxshilashga qaratilgan. U asosan jismoniy tarbiya yoki sport tadbirlari doirasida amalga oshiriladi. Jismoniy madaniyat sohasidagi faoliyatning asosiy maqsadi jismoniy va aqliy kamolotdir, ya‘ni. tizimli tayyorgarlik va maxsus jismoniy faoliyat orqali shaxsni rivojlantirish jarayonida uyg‘unlikka erishish. Mashg‘ulotlarning samaradorligi va tizimliligi jismoniy sifatlar va motorli ko‗nikmalarning ma‘lum darajada rivojlanishida namoyon bo‗ladi. Inson hayotidagi motor faolligi faol biologik stimulyatsiya omili, moslashish mexanizmlarini takomillashtirish omili, nafaqat jismoniy, balki intellektual rivojlanish omilidir. Shaxsning har tomonlama rivojlanishi madaniyatning barcha tarkibiy qismlarini: vosita (harakat madaniyati) va hissiy (his-tuyg‘ular madaniyati), nutq va til, mehnat va erkin faoliyat madaniyatini rivojlantirishni nazarda tutadi. Shaxsni har tomonlama rivojlantirish tamoyili jismoniy tarbiya tizimining asosiy tamoyillaridan biridir. Biroq, ijtimoiy ehtiyojlarni hisobga olgan holda, har tomonlama jismoniy rivojlanish, birinchi navbatda, insonning intellektual rivojlanishiga foydali ta‘sir ko‗rsatishi kerak. Talabaning o‗zi, bu holda, jismoniy tarbiya jarayonida o‗z qobiliyatlarini (jismoniy, psixologik, axloqiy) o‗z-o‗zini anglash, namoyon qilish va rivojlantirishdir. Bunday holda biz muammoni asosan sport faoliyati bilan bog‘liq holda ko‗rib chiqamiz. Motor faoliyatining sub‘ekti - o‗zini o‗zi tashkil qilishning barcha xususiyatlariga ega bo‗lgan shaxs. Sport faoliyatida u maksimal qiyinchiliklarni engishga oldindan tayyor, ularsiz yuqori sport natijasini tasavvur qilib bo‗lmaydi. Jismoniy madaniyat sohasidagi vosita faoliyati sub‘ekti - bu jismoniy harakatlardan, harakatlardan qoniqish hosil qilish, buning uchun ortiqcha energiya va katta o‗zini o‗zi cheklashni talab qilmasdan qoniqish bo‗lgan odam. Sport, ayniqsa, eng yuqori yutuqlar sporti, mohirlik cho‗qqilariga erishish istagi bilan bog‘liq bo‗lmagan, vosita faoliyatiga nisbatan o‗ziga xos xususiyatlarga ega. Avvalo, sport - bu faoliyatning ma‘lum bir turiga bo‗lgan qiziqishni qondirishga, jamiyat tomonidan tan olingan yuqori sport natijalariga erishishga qaratilgan faoliyat. Zamonaviy sportda yuqori yutuqlarga katta jismoniy va ruhiy stress, umumiy va maxsus mashqlarning katta hajmli va yuqori intensivligi bilan doimiy mashg‘ulot ishlari fonida erishiladi. Bu kurashda siz nafaqat kuchli raqibning qarshiligini, balki o‗zingizning kamchiliklaringizni, cheklangan jismoniy va ruhiy imkoniyatlaringizni ham engishingiz kerak. Musobaqalardagi chiqish sportchi zimmasiga katta mas‘uliyat yuklaydi; har bir xatoning yuqori ―narxi‖, har bir omadsiz start sportchi ruhiyatiga qo‗yiladigan qat‘iy talablarni belgilab beruvchi omilga aylanadi. Sport - bu boshqalardan farq qiladigan mutlaqo o‗ziga xos faoliyat turi. Ba‘zi jihatlari bilan uni bir qator san‘at turlari bilan solishtirish mumkin. Va bir qator xususiyatlarga ko‗ra, sportni hech narsa bilan taqqoslab bo‗lmaydi va bu, ayniqsa, eng yuqori yutuqlar sportiga tegishli. Ulardan asosiylari: 1) sport bilan shug‘ullanayotganda, insonning ongi va faoliyati ob‘ekti uning tanasi, uning harakatlaridir; 2) sport mashg‘ulotlari, albatta, juda kuchli va hatto maksimal jismoniy va ruhiy stress bilan bog‘liq; 3) sport eng yuqori yutuqlar - raqobat uchun kurashga xosdir va faqat eng yuqori yutuqlar sportida u g‘alaba qozonish emas, balki ishtirok etish maqsadini ko‗zlaydi. Bir qator sport mutaxassislari sportchilarning faolligi va qobiliyatlari o‗rtasidagi nomuvofiqlikdan kelib chiqadigan va ularni bartaraf etishga qaratilgan ruhiy stress bilan bog‘liq bo‗lgan yuqori samaradorlik sportlarida motivatsiya deb hisoblashgan. Boshqa sport turlari bilan solishtirganda, odam keskinlikdan qochishga intilmaydi va aksincha, bunda raqobat kurashining ijobiy tomonini ko‗radi, u shunchaki haddan tashqari stressdan zavqlanadi. Zamonaviy sportchining faoliyati nafaqat sezilarli jismoniy zo‗riqish va yuqori vosita intensivligi bilan, balki shaxsning o‗zini o‗zi tashkil etishining muhim sharti bo‗lgan barcha aqliy resurslarni sezilarli darajada safarbar qilish bilan tavsiflanadi. Sport faoliyati sportchi tanasining aqliy va fiziologik funktsiyalarining javobi bilan birga keladi, bu birinchidan, uning mashg‘ulot yoki musobaqa yukining real yoki kutilayotgan ta‘siriga, atrof-muhit omillariga, hissiy tajribalariga moslashish jarayonini aks ettiradi, ikkinchidan, bu ta‘sirlardan keyin tiklanish jarayonlarini tavsiflaydi. Sport faoliyati jarayonida shaxs faoliyatining mohiyati tashqi sharoitlar (yoki ularga zid) ta‘sirida o‗zini o‗zi tashkil etish, o‗z-o‗zini rivojlantirish va o‗zini o‗zi belgilash qobiliyati va faoliyat sub‘ektining ichki imkoniyatlari bilan izohlanadi. . Sport faoliyati samaradorligini oshirish tizimning biologik, psixologik, psixofiziologiyasi, ijtimoiy-psixologik va pedagogik tarkibiy qismlarini o‗z ichiga olgan kompleks yondashuv bilan mumkin. Tabiiyki, sport faoliyatidagi vosita faoliyati, albatta, aqliy faoliyat bilan bog‘liq, chunki har qanday harakat aqliy tarkibiy qismni o‗z ichiga oladi. A.N.Leontiev ta‘rifiga ko‗ra, faoliyat kategoriyasi ehtiyojlar va motivlarni, shuningdek, faoliyatni amalga oshiradigan protsessual xususiyatlarni o‗z ichiga oladi. Harakat asosiy tarkibiy birlik sifatida ajratilgan; ish-harakatning bajarilish usuli - operatsiya. A.V.Rodionovning fikriga ko‗ra, sportdagi harakat nisbatan qisqa muddatli jarayon bo‗lib, unga erishish kerak bo‗lgan natija g‘oyasiga bog‘liq bo‗ladi (masalan, harakat - zarba - himoyalanmagan joyga zarba berish va natijani olishga qaratilgan. yutuq hisobi yoki hal qiluvchi ustunlik), t .e. jarayon ongli maqsad uchun. Harakat o‗ziga xos xususiyatga ega, uning maxsus "sobiq", ya‘ni: uni amalga oshirish usullari (operatsiyalar). Nihoyat, elita sportining o‗ziga xosligi shundaki, u motivlarning mos kelishini va sportchining faoliyati yo‗naltirilgan predmetni ochib beradi. Sportchining kurashdagi faoliyatining operativ tarkibi tuzilish jihatdan murakkab bo‗lgan, ularning taktik yo‗nalishini ko‗rsatadigan harakatlarni ham, ongning doimiy nazorati ostida bo‗lmagan, doimiy o‗zgaruvchan vaziyatlar sharoitida sportchining xatti-harakatlarini tartibga solishning muhim omili bo‗lgan operatsiyalarni o‗z ichiga oladi. raqobatbardosh duel. Kurashda sportchilar faoliyatida uzluksiz o‗zgarib turadigan faoliyat sharoitida va yuzaga keladigan vaziyatlarni imkon qadar qisqa vaqt oralig‘ida idrok etish, ijodiy qarorlar qabul qilish va amalga oshirish zarurati tufayli yuzaga keladigan pertseptual-intellektual va hissiy-irodaviy jarayonlar tizimi. raqobat kurashini olib borish usullari va vositalari birinchi o‗ringa chiqadi. Raqibning faol qarshiligi doimo sportchining niyati (to‗g‘ridan-to‗g‘ri aloqasi) va amalga oshirilgan harakat natijalari (teskari aloqa) haqidagi ma‘lumotlar o‗rtasidagi nomuvofiqlikni keltirib chiqaradi, bu esa psixoregulyatsiyaning faol mexanizmlarini talab qiladi. Bu esa yuqoridagi sport turlaridagi taktik faoliyatni psixo-taktik deb atashga asos beradi. Maqsadning "bifurkatsiyasi" (masalan, hujum qilish yoki himoya qilish) yoki bitta maqsad bilan davom etishidan qat‘i nazar, sport faoliyatining o‗zgarmas tarkibiy qismi, lekin doimiy ravishda o‗zgaruvchan harakatlar tarkibiga ega, ulardan biri. dominant bo‗lib, kuzatish funktsiyasidir. Bu, raqobat faoliyatining o‗ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ijro etilishdan oldingi barcha boshqa in‘ikoslar kuzatish jarayonida amalga oshirilishi bilan izohlanadi. Ushbu sport turidagi muqobil noaniqlik, birinchi navbatda, to‗g‘ridan-to‗g‘ri raqib tanlagan qarshi kurash vositalarining tabiati va sheriklar tomonidan tanlangan yordam vositalari bilan yaratiladi. Bu har bir o‗yinchini har qanday vaziyatda ham sheriklar, ham raqiblarning mumkin bo‗lgan (ehtimol) harakatlarini hisobga olishga majbur qiladi. Kurash turlarida faoliyat samaradorligi yuqori darajadagi sport tayyorgarligi, psixomotor, idrok va intellektual qobiliyatlar, turli xil muqobil va vaqtinchalik noaniqlik holatlarida texnik jihatdan murakkab harakatlarni ko‗p marta takrorlash natijasidir. Bu harakatlarning kognitiv tarkibiy qismiga katta talablar qo‗yadi va taktik qarorlarning murakkabligi va intensivligida namoyon bo‗ladi. Raqobat faolligi nafaqat maqsadni belgilash xususiyatlari, nafaqat har bir duelga xos harakatlar va operatsiyalarning xususiyatlari, balki ushbu harakatlar va operatsiyalarni amalga oshirish shartlari bilan ham belgilanadi. Sport bilan shug‘ullanish uchun asosiy shartlar: 1) texnik harakatlarni bajarish muddati; 2) raqib bilan bevosita aloqada bo‗lgan harakatlarni bajarish; 3) bunday sharoitlarda murakkab texnik harakatlarni bajarish zarurati, ular faqat operatsiyalarning aksariyat qismini ongsiz sohaga "o‗tkazish" va ularni psixomotor mexanizmlar asosida amalga oshirishda samarali bo‗lganda; 4) zamonaviy jang san‘atlarida raqiblarning taxminiy tengligi bilan bog‘liq katta keskinlik. Musobaqa faoliyatining ob‘ektiv shartlari kurashchining sport tasnifining o‗sishi bilan o‗zgaradi, bu asosan sportchilar yoshining o‗zgarishi bilan parallel ravishda ishlaydi: printsipial jihatdan har bir yosh ma‘lum bir mahorat darajasiga mos keladi. Sport faoliyatining o‗ziga xos mazmuni sportchi organizmining o‗ziga xos va integral funktsional reaktsiyalarini keltirib chiqaradi. Bu reaktsiyalar doimo o‗zaro bog‘liq bo‗lib, muayyan faoliyat sharoitlariga moslashish mexanizmlarining namoyon bo‗lishi sifatida barcha tana tizimlarining umumiy ishlash darajasining integral dinamik tavsifini belgilaydi. Umumiy funktsional holatning namoyon bo‗lishi va tavsifida ikki xil sifat jihatidan farqlanadi - sub‘ektiv va ob‘ektiv. Bular umumiy funksional holatning ikkita asosiy funktsiyasining namoyon bo‗lishi: motivatsiya va maqsadli xatti- harakatlar; buzilgan gomeostazni tiklash (moslashish). Faoliyatning ekstremal sharoitlariga aqliy moslashish jarayoni, ya‘ni sport faoliyati, asosan ruhiy stress bilan belgilanadi. Bu mashg‘ulot va musobaqa paytida yuzaga keladigan ekstremal talablar bilan bog‘liq holda sportchining xatti- harakatlarini tartibga solishning aqliy mexanizmlarini o‗z ichiga olgan ish jarayoni. Shu bilan birga, sportchi psixo-fiziologik muvozanatni faqat yuqori darajada yoki zaxira funktsional tizimlarni ulash orqali tartibga solishga qodir. Jismoniy va ruhiy stress, asosan, sportchi boshdan kechirgan kuchlanish darajasi bilan belgilanadi. Shu nuqtai nazardan, sportning o‗ziga xos xususiyati shundaki, aniq kuchlanishsiz, stresssiz, yuklarga to‗liq moslashish mumkin emas, xuddi sportchining yuqori darajadagi tayyorgarligi mumkin emas. Download 1.48 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|