Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi

---

N.N.AZIZOV, M.U.RAHMONOV 
PSIXOLOGIYA VA SPORT 
PSIXOLOGIYASI 

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
 OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI
N.N.AZIZOV, M.U.RAHMONOV 
 
 
PSIXOLOGIYA VA SPORT PSIXOLOGIYASI 
(Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va trenerlarni psixologik tavsifi) 
5610500-Sport faoliyati (faoliyat turlari bo‘yicha) 
 
 
O‘QUV Q’OLLANMA 
 
Namangan-2022 

---

UO‗K: 796.01:159.9 
KBK: 
N.N.Azizov, M.U.Rahmonov ―Psixologiya va sport psixologiyasi‖ o‗quv 
qo‗llanma. 
Ushbu o‗quv qo‗llanmada murabbiyning kasbiy-pedagogik faoliyatining 
xususiyatlari yoritilgan. Pedagogik faoliyatning innovatsion yo‗nalishiga alohida 
e‘tibor beriladi. Murabbiy shaxsi sifatlarini shakllantirish va takomillashtirish 
masalalari atroflicha yoritilgan. Sport faoliyatining ijtimoiy-psixologik jihatlari 
qiziqarli tarzda taqdim etilgan. 
O‗quv qo‗llanmada murabbiylar, sportchilar, jismoniy tarbiya va sport 
sohasida faoliyat yurituvchi mutaxassislar hamda malaka oshirish kurslari 
tinglovchilari uchun mo‗ljallangan. 
Qo‗llanma O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Fan va 
texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish qo‗mitasining Innovatsion 
tadqiqotlar dasturi asosida tayyorlangan. 
Taqrizchilar: 
Kerimov.F.A.- pedagogika fanlari doktori professor 
Azizov.S.V.- pedagogika fanlari nomzodi dotsent 

---

KIRISH 
Jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi - jismoniy tarbiya va sportning o‗ziga 
xos sharoitlarida ta‘lim, tarbiya va musobaqa faoliyati ta‘sirida inson psixikasining 
namoyon bo‗lishi, rivojlanishi va shakllanishi qonuniyatlarini o‗rganadigan 
psixologiya fanining sohasi. 
Sport psixologiyasi mashg‘ulotlar va musobaqalar sharoitida shaxslar va 
jamoalarning aqliy faoliyatining qonuniyatlarini o‗rganadi. 
Sport faoliyati juda o‗ziga xosdir: u boshqa faoliyat turlaridan, birinchidan, 
maqsadlarda, ikkinchidan, ularga erishish yo‗llari bilan sezilarli darajada farq 
qiladi. 
Sport faoliyati sohasiga quyidagilar kiradi: musobaqalarga tayyorgarlik 
(mashq) va ularda ishtirok etish, sport jamoalari yoki guruhlari ichidagi muloqot va 
ularni boshqarish maxsus bilim va ko‗nikmalarni talab qiladi. Shuning uchun sport 
psixologiyasida bunday bo‗limlar sportda o‗qitish va tarbiyalash; sportchilarning 
jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligi; sportchi, murabbiy, sport jamoasi rahbari 
shaxsining psixologik xususiyatlari, sport jamoasi psixologiyasi, psixodiagnostika 
va sport ruhiy gigienasi va boshqalar. 
Sport amaliyoti uchun psixo psixo sport turlarining yordami (suzishlogiyasi, 
otishlogiyasi, futbol, shaxmat va boshqalar) o‗rganuvchi bo‗limlar katta korxona 
ega. 
Sport psixologiyasida muayyan sport turlari bo‗yicha musobaqa faoliyatida 
mavjud bo‗lgan muammolarni hal qilish alohida o‗rin tutadi. Sport psixologiyasi 
maxsus psixologik usul va vositalar yordamida kurashda sportchilarni tayyorlash 
va ishtirok etish jarayonini optimal va samarali qilish maqsadida mashg‘ulotlar va 
musobaqalarning aniq konkret sharoitlarida sportchilar va murabbiylarning aqliy 
faoliyati qonuniyatlarini ochib berishga mo‗ljallangan. 
Sport psixologiyasi - bu sport sohasidagi inson haqidagi fan. 
Sport psixologiyasi tushunchasidan tashqari jismoniy tarbiya psixologiyasi 
tushunchasi mavjud. Bu atamalar jismoniy tarbiya va sport tushunchalari kabi 
mustaqil ma‘noga ega. 

---

Jismoniy tarbiya psixologiyasining asosiy vazifasi jismoniy tarbiyadagi 
faoliyatning 
psixologik 
jihatlarini 
tahlil 
qilish 
asosida 
umumiy 
sog‘lomlashtiruvchi, ta‘lim va tarbiyaviy xarakterdagi amaliy masalalarni oqilona 
hal etishga yordam berishdir. 
Jismoniy tarbiya va sportning xususiyatlari jismoniy tarbiya va sport 
psixologiyasining o‗ziga xos va bog‘lovchi xususiyatlarini shakllantirishga imkon 
beradi. 
O‗ziga xos xususiyatlar. 
1. Jismoniy tarbiyaning maqsadi - zarur va etarli jismoniy sharoitlarni, har bir 
inson tanasining funktsional holatining psixofiziologik darajasini va sog‘lig‘ini 
mustahkamlashni rivojlantirish va yaxshilashdir. 
Sport bilan shug‘ullanishdan maqsad - sport faoliyatida eng yuqori natijalarga 
erishishdir. 
2. Jismoniy tarbiya asosan erta bolalikdan inson psixikasini rivojlantirishga 
qaratilgan (ruhiy jarayonlar, psixologik sifatlar, qobiliyatlar va boshqalar), hal 
qilinayotgan vazifalar esa umumiy xarakterga ega. 
Sport, faoliyatning o‗ziga xos turi sifatida, asosan, odamni etarlicha yuqori 
ruhiy stressga maxsus tayyorlash muammolarini hal qiladi, asosiysi esa 
vazifalarning tor yo‗nalishidir. 
3. Amaliy jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari majburiy va barcha odamlar uchun 
mavjud. Jismoniy tarbiya jarayonini amalga oshirmasdan turib, faol va samarali 
hayot kechirish uchun zarur jismoniy ko‗nikmalar, bilim va ko‗nikmalarga ega 
bo‗lgan barkamol shaxsni tasavvur qilish qiyin. 
Sport bilan shug‘ullanish har bir inson uchun majburiy emas. Sportchi deb 
atalgan g‘ayratli, "tanlangan" odamlar sport bilan shug‘ullanishadi. Sport 
mashg‘ulotlari juda ko‗p vaqt talab qiladi va odamdan jiddiy jismoniy va 
psixologik stressni talab qiladi. Shu sababli, sport bilan shug‘ullanish ozchilik 
uchun ustuvor vazifadir. 

---

4. Jismoniy tarbiya umumta‘lim muassasalarining (bolalar bog‘chalari, 
maktablar, maxsus kasb-hunar maktablari, oliy o‗quv yurtlari) har biri uchun 
majburiy o‗quv fanidir. 
Sport tashkilotlari - bu umumiy g‘oyalar, manfaatlar va maqsadlarga 
ishtiyoqli odamlarning ma‘lum bir doirasini birlashtirgan ixtiyoriy jamoat 
guruhlari. 
Ulanish xususiyatlari. 
1. Jismoniy mashqlarga qaratilgan faoliyatning tuzilishi jismoniy tarbiya va 
sportni ham birlashtiradi. 
2. Jismoniy tarbiyada ham, sport faoliyatida ham psixologik sifatlar, qobiliyat 
va ko‗nikmalarni (o‗z-o‗zini tartibga solish, o‗z-o‗zini nazorat qilish va h.k.), 
shuningdek, psixologik jarayonlarni (harakat xotirasi, tafakkur, tasavvur, tafakkur) 
rivojlantirish va takomillashtirish jarayoni. e‘tibor va boshqalar) maqsadli ravishda 
amalga oshiriladi. va hokazo) va shaxsiy xususiyatlar (xarakter, iroda, shaxsiy 
munosabatlar qobiliyatlari, hissiyotlar va motivatsion soha). 
3. Shaxsning axloqiy, axloqiy va estetik me‘yorlarini tarbiyalash jarayonlari 
va natijada inson xulq-atvori bir butunlikni tashkil etadi. 
4. Jismoniy tarbiya dasturi bo‗yicha ishlaydigan sport guruhlari va guruhlari 
a‘zolarining shaxslararo munosabatlari aloqa, etakchilik va axborot almashish 
vositalari jihatidan juda o‗xshashdir. 
5. Jismoniy tarbiyada ham, sport faoliyatida ham birlashtiruvchi xususiyat 
ko‗p yillik davrga mo‗ljallangan sinflarni qurish va keyingi faoliyatni rejalashtirish 
sxemasi. 
Murabbiy faoliyatining o‗ziga xos xususiyatlari, eng avvalo, uning oldida 
turgan maqsad - ko‗p yillik mashg‘ulotlar natijasida shogirdlarining yuksak sport 
mahoratiga erishishi bilan bog‘liq. Muvaffaqiyatli sport faoliyatining psixologik 
xususiyatlarini tushunish uchun uning eng muhim omillaridan biri - murabbiyning 
shaxsiyatining mohiyatini tushunish kerak. Uni yo o‗z qo‗l ostidagi sportchilarga 
bir xil fazilatlarni singdirishga intiladigan dogmatik va qo‗pol shaxs sifatida yoki 
bo‗ynida hushtak chalib yutqazuvchi sifatida ko‗rsatildi. Ba‘zi hollarda, bu kuchli 

---

iroda va yuksak axloqiy tamoyillarga ega bo‗lgan, o‗z shogirdlarini aldashdan 
himoya qilishga, hayotga tayyorgarlik ko‗rishga tayyor bo‗lgan jasur ritsarning 
portreti edi. Ularda ijobiy xarakter xususiyatlarini shakllantirish va faoliyatda 
qat‘iyatlilikni singdirish. 
Har qanday darajadagi sportchi - boshlang‘ichdan yuqori toifali ustagacha - 
asab va fiziologik tizimlarning ortiqcha yuklanishi sharoitida o‗z mahorati va 
jismoniy tayyorgarligini oshiradi. Jismoniy tayyorgarlikning yuqori darajasiga 
faqat murabbiy va sportchi o‗rtasidagi to‗liq tushunish va hamkorlik bilan erishish 
mumkin. 
Ba‘zi mualliflar va tadqiqotchilar quyidagi savollarga taxminiy javob berishga 
harakat qilishdi: Ideal murabbiy shaxsiyati bormi? Talabalar murabbiyning shaxsiy 
xususiyatlarini qanday idrok etadilar? Muvaffaqiyatli sportchining murabbiyi 
qanday muhim fazilatlarga ega bo‗lishi kerak? 
Murabbiy shaxsini o‗rganish 20-asr o‗rtalarida boshlangan. Bir qator 
psixologlar ushbu masalani o‗rganishga katta hissa qo‗shdilar. 60-yillarning 
oxirida Angliyada ingliz Gendri ideal murabbiy uchun zarur bo‗lgan shaxsiy 
xususiyatlarni aniqlashga harakat qildi va buning uchun u sportchilar va 
murabbiylarning o‗zlari bilan suhbatlashdi. Ogilvi va Tatko murabbiyning xarakter 
xususiyatlarini o‗rganishdi. Murabbiy shaxsini o‗rganishda M.Mosston, Jon Loy, 
Jon Vuden, Barri Xussman, Nil kabi tadqiqotchilar va boshqa bir qator xorijiy 
psixologlar katta hissa qo‗shdilar. 
Bu masalani ishlab chiqishda mamlakatimiz olimlari ham faol ishtirok etdilar. 
20-asrning 50-yillaridan boshlab psixologlar R.L. Krichevskiy, A.N. Leontiev, 
G.M. Andreeva, I.P. Volkov, Yu.A. Kolomeytsev, I.N. Resheten va boshqalar.