Namangan davlat universiteti pedagogika psixologiya fakulteti pedagogika nazariyasi va tarixi

Mаvzuni o’zlаshtirish uchun sаvоllаr:
1. O’qituvchining kаsbiy fаоliyatidа mulоqоtning аhаmiyati hаqidа
gаpiring?
2. Kаsbiy pеdаgоgik mulоqоt tushunchаsini izоhlаng?
3. А.N.Lеоntьеv pеdаgоgik mulоqоtning tаrbiyaviy – didаktik
аhаmiyatini qаndаy bаhоlаydi?
4. Pеdаgоgik mulоqоt o’qituvchi ijоdkоrligi tizimigа qаndаy tа’sir
etаdi?
5. Pеdаgоgik tа’sir etishning mаntiqiy оbrаzini tаsvirlаb bеring?
6. Tа’lim - tаrbiya jаrаyonidа o’qituvchi qаndаy kоmmunikаtiv
vаzifаlаrni аmаlgа оshirаdi?

8. 
   Pеdаgоgik mulоqоtni tаshkil etish yo’nаlishlаrigа tаvsif bеring?
   
9. 
   Mulоqоtni tаshkil etishdа o’qituvchining tаshаbbuskоrligi qаndаy vаziyatlаrdа nаmоyon bo’lаdi?
   
10. 
    Mulоqоtni kаsbiy fаоliyatgа mоs rаvishdа mоdеllаshtirish to’g’risidаgi tаsаvvurlаringiz?
    
11. 
    Yosh o’qituvchi mulоqоt mаdаniyatigа qаndаy uslublаr bilаn erishаdi?
    

Tаlаbаlаrning mustаqil tаyyorgаrligi uchun tоpshiriqlаr:
Quyidаgi mаvzulаr аsоsidа rеjа tuzing vа o’z fikr – mulоhаzаlаringizni bildirib “Mustаqil ish” yozing:
1. “Yosh o’qituvchining pеdаgоgik mаhоrаtini tаkоmillаshtirishdа
mulоqоtning аhаmiyati”.
2. “O’quvchilаrgа pеdаgоgik tа’sir etishning ijоbiy vа sаlbiy
jihаtlаri”.


6- MAVZU PEDАGOGIK NАZOKАT VА ODOB-АXLOQ
Tayanch tushunchalar: Pedagogik nazokat; xulq – atvor; barkamol inson; talabchanlik va qattiqqoʼllik; etnopedagogik tuygʼular; informatsion jarayon; qoʼpol va dagʼal soʼzlar; ishonch tuygʼusi; nisbiylik va subʼektivlik; dilkashlik; pedagogik takt; ekstravert shaxslar; introvert shaxslar; oʼqituvchining kommunikativ madaniyati; yuksak odob namunasi; xushmuomalalik; shirinsuhanlik; pedagogik taktga zid; pedagogik dilkashlikni oʼrganish dasturi; oʼz–oʼzini tarbiyalash; individual – tipologik DАSTUR; mimika va pantomimika.

8.1. Pedagogik nazokat haqida tushuncha

Oʼqituvchining oʼquvchilar muhitiga uzviy ravishda qoʼshilib keta olishi nihoyatda qiyin jarayon. Lekin uning pedagogik faoliyati bevosita oʼquvchilar orasida olib boriladi. Oʼzaro munosabatlarni ishonch va doʼstlik tuygʼulari bilan mustahkamlab borish oʼqituvchidan jiddiy psixologik tayyorgarlikni talab qiladi. Buning uchun oʼqituvchi avvalo, turli xarakterdagi oʼquvchilardan iborat boʼlgan, sinf jamoasida tez-tez oʼzgarib turadigan pedagogik vaziyatlarga darhol oʼz munosabatini bildirishi va unga odilona baho berishi kerak. U oʼquvchilar hatti-harakatini toʼgʼri idrok etishi, vaziyatlarni oldindan koʼra bilishi, tarbiyaviy metodlarni oʼz oʼrnida qoʼllashi, oʼquvchilar bilan muomalada bosiqlik, sabr, milliy anʼana va turmush tarzimizdan kelib chiqqan muruvvat va himmat, odamiylik va mehr-oqibat tuygʼularini koʼrsata olishi shart. Bu vazifalar oʼqituvchining zimmasiga yuklanadigan va u rioya qilishi lozim boʼlgan pedagogik nazokat deb atalmish faoliyatning zarur shartidir.
Pedagogik nazokat – oʼqituvchi axloqiy-maʼnaviy qiyofasini namoyon etuvchi meʼyor tuygʼusi yoki xulq va odob qoidalariga rioya qilishi demakdir. Pedagogik nazokat oʼqituvchining oʼquvchilar bilan oʼzaro munosabatini tashkil qilish vositasi. Psixologik til bilan aytilganda, nazokat insonning bir qolipdagi barqaror tasavvurlarida mujassamlashgan shaxsiy insoniy hislatlarining yigʼindisidir.
Pedagogik nazokat meʼyorlari oʼqituvchidan avvalo yuksak insoniy fazilatlarga ega boʼlishni talab qiladi. Zero, taʼlim-tarbiya tizimini isloh qilishning asosiy maqsadlaridan biri komil inson tarbiyasi boʼlib, u davlat siyosatining ustuvor yoʼnalishi deb eʼlon qilingan. Ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan oʼzgalarga ibrat boʼladigan bilimli, maʼrifatli yoshlarni tarbiyalab voyaga yetkazish oʼqituvchi zimmasida. Shunday ekan, hozirgi demokratik jamiyat oʼqituvchisining oʼzi avvalo barkamol inson boʼlishi, mukammal bilimlar sohibi, oʼz kasbining yetuk egasi boʼlishi zarur. Oʼqituvchi xulq-atvorida pedagogik nazokat maʼlum bir muddatda shakllanib tugaydigan jarayon emas, uning omillari ham jamiyat taraqqiyoti natijasida uzluksiz sayqallanib boradi.
Pedagogik nazokatning uzluksizligini taʼminlovchi omillar:
• pedagogik nazokat oʼqituvchining butun pedagogik faoliyatida sayqallanib takomillashib boruvchi jarayon;
• pedagogik nazokat odatda tugallangan shaklga ega boʼlmay, insoniy fazilatlar evaziga uzluksiz boyib boradi;
• oʼqituvchi pedagogik nazokatning tarkibiy qismlarini ijtimoiy muhitga va odamlarning yashash tarziga, urf-odatiga qarab oʼzgartirishi mumkin;
• oʼqituvchi pedagogik nazokatning nozik qirralarini chuqur egallashga doimo intilishi talab etiladi;
• pedagogik nazokatni oʼqituvchi har bir oʼquvchi bilan oʼzaro munosabatda oʼzi uchun eng qulay shaklga keltirib, maʼlum bir muvozanatda saqlaydi.
• oʼz kasbini sidqidildan sevishi, halolligi, rostgoʼyligi, axloqiy pokligi, odamiyligi, kamtarligi, samimiy muomalasi pedagogik nazokatning zarur talablaridir.
• pedagogik nazokat asosida oʼqituvchining mehribonligida tarbiyada talabchanlik va qattiqqoʼllik hislatlari mujassamlashgan boʼladi.
• pedagogik nazokat asosida oʼqituvchi pedagogik odob va axloq normalarini oʼzining dunyoqarashi va axloqiy tajribasi bilan boyitib boradi.

Oʼqituvchi pedagogik nazokatga taʼlim va tarbiya jarayonidagi har bir vaziyatga adolatli baho berishi, oʼquvchilarning hatti-harakatini toʼgʼri idrok etishi, sabot va matonat, oʼzini tuta bilish, sabr-toqat, sezgirlik, vijdon, oriyat kabi xususiyatlarni oʼzida mujassamlashtirishi bilan erishadi. Pedagogik faoliyatda oʼz kasbini sevgan oʼqituvchigina butun kuch gʼayratini, qalb nuri va dil haroratini shu ishga bagʼishlaydi va oʼz faoliyatida yaxshi natijalarga erishadi. Bolalarni sevish, ularga mehr-muhabbatli boʼlish oʼqituvchi axloqiy qiyofasini namoyon etuvchi muhim fazilatlardir.

Oʼqituvchi deyarli har kuni oʼquvchilar bilan uchrashadi, savol-javob qiladi, ularning yaxshi xulq va ezgu ishlarini maʼqullaydi, bilimlarini baholaydi, nojoʼya hatti-harakatlari uchun tanbeh berib, lozim boʼlganda tarbiyaviy metodlarni qoʼllaydi.
Pedagogik nazokat doimiy izlanishni, ijodkorlikni talab qiladi. Doimiy ijodiy izlanishda boʼlgan oʼqituvchi tadqiqotchilik koʼnikma va malakalariga ega boʼladi, ilm-fan muammolari, tarbiya etikasi va psixologiyasi yuzasidan erkin fikr yurita oladi.
Oʼqituvchi oʼquvchilarning kattalar bilan muloqotga kirishish tizimiga maʼlum darajada kirib borib, ularning ichki qoidalarini oʼrganishga harakat qilishi kerak. Bu narsa oʼquvchilar bilan suhbatlashish orqali, feʼl-atvorini oʼrganish, tengdoshlari va kattalar bilan munosabatlarini kuzatish, oʼquvchilar hayotidagi turli voqealar va muammolarni birgalikda tahlil qilish, ular muhitida roʼy berayotgan hodisalarga nisbatan fikr-mulohazalarini bilish asosida amalga oshiriladi. Bunda u oʼquvchilar jamoasida roʼy berib turadigan, tashqi tomondan kuzatganda aslo bilib boʼlmaydigan yashirin hodisalar va voqealarni oʼrganish imkoniyatiga ega boʼladi. Natijada oʼqituvchi taʼlim-tarbiyaviy jarayonda oʼz oldida turgan vazifalarni hal etishda oʼquvchilarning oʼzlarini ham jalb qila oladi.
Ijobiy natijalarga erishish uchun, oʼqituvchi oʼquvchilarning ishonchini qozona olishi shart. Yosh oʼquvchi “doʼst”lar ishonchini qozonish yoki ishonchiga kirishi uchun oʼqituvchi pedagogik nazokat imkoniyatlarini oʼz oʼrnida qoʼllay olishi lozim. Oʼzaro ishonch munosabatlari oʼrnatilgach, oʼquvchilar ogʼir damlarda oʼqituvchidan yordam soʼrab murojaat qiladilar, oʼz mulohazalarini u bilan baham koʼradilar. Oʼzaro ishonch norasmiy munosabatlarda ham oʼqituvchiga oʼquvchilarning baʼzan anglab boʼlmaydigan ichki dunyosini koʼrish imkoniyatini beradi. Oʼquvchilar bilan munosabatlarda pedagogik nazokatni qoʼllash natijasida:
• oʼqituvchi oʼquvchilarning xarakterini, ichki dunyosini yaxshi bilib oladi, oʼquvchilar bilan munosabatda doʼstona muloqot qilish imkoniyatlari paydo boʼladi;
• oʼqituvchi oʼquvchilar bilan chin koʼngildan bir-biriga yaqin boʼladi, baʼzan eshitmasligi kerak boʼlgan oʼquvchilarning oʼzaro sirli gaplarini eshitmasdan oʼtib ketishi mumkin, negaki oʼzgalar gapini tinglash odobsizlikdir;
• oʼqituvchi baʼzan oʼquvchilar jamoasining kundalik ishlariga aralashmasligi, jamoada roʼy beradigan baʼzi koʼngilsiz hodisalarni ijobiy hal etishni jamoa faollari zimmasiga havola etishi mumkin.
Bularning hammasi oʼqituvchining oʼquvchilar bilan boʼladigan ixtiloflariga, kelishmovchilik va ziddiyatlariga barham beradi.
Mamlakatimizda har qanday kasb egasi avvalo odob va axloq namunalariga ega boʼlishi tabiiy, lekin pedagogik nazokat va odoblilik mutlaqo oʼzgacha harakatni va muomalani talab qiladigan oʼqituvchilar uchun chinakam mahoratdir. Chunki bu hislatlar faqatgina pedagogik qobiliyat va isteʼdodga ega boʼlgan oʼqituvchida yillar davomida shakllanadi.

8.2. Pedagogik nazokatning mohiyati va xususiyatlari

Oʼqituvchining pedagogik nazokati mohiyatida avvalo etnopedagogik tuygʼular, milliy qadriyatlar, urf-odat va anʼanalar, oʼzbekona tavoze va muomala madaniyati, oʼquvchilar jamoasiga singib keta oladigan har qanday ijtimoiy muhitga moslashuvchi individual qobiliyatlar, kasbiy bilim, koʼnikma va malakalar mujassamlashgan boʼladi.

Hozirgi kunda informatsion jarayonning jadal rivojlanishi oʼquvchi ruhiyatiga keskin taʼsir qiladi. Ularning psixologik xususiyatlarini, ruhiy holatini bir maromda ushlab turish uchun oʼqituvchidan kuchli iroda, muomala madaniyati va bosiqlik, pedagogik mahoratning keng imkoniyatlaridan foydalanish talab qilinadi. Yosh avlod tarbiyasida oʼqituvchi eng qiyin vaziyatlarda ham pedagogik nazokatning quyidagi holatlariga rioya qilishi va ushbu faoliyatga oʼzini moslashtirishi lozim:
• emotsional his tuygʼular va kechinmalarda, stress va affekt holatlarida oʼzini boshqara olish qoidalariga rioya qilish;
• oʼzining xulq-atvor xususiyatlarini doimiy bir muvozanatda saqlagan holda qoʼllash;
• bachkana qiliqlar, ortiqcha hatti-harakatlar, pedagogik etikaga toʼgʼri kelmaydigan bemaʼni soʼzlardan oʼzini qatʼiy tiyish;
• oʼqituvchiga xos notiqlik sanʼati sirlarini puxta egallash, oʼquvchi shaxsiga ogʼir taʼsir etadigan, uning ruhiyatini jarohatlaydigan iboralarni ishlatmaslik, muomalada, jazo metodlaridan foydalanishda qoʼpol va dagʼal soʼzlar qoʼllamaslik;
• dars jarayonida hissiy, aqliy bilim berishda belgilangan muayyan psixologik va fiziologik meʼyorlarga asoslanish, manmanlikka yoʼl qoʼymaslik, oʼz holatidan boshqa holatga oʼtishdan saqlanish;
• oʼqituvchilar jamoasi va oʼquvchilar bilan, ota-onalar hamda notanish kishilar bilan munosabatda kommunikativ qobiliyatning rasmiy va qatʼiy muomala hamda ishbilarmonlik uslublariga asoslanish.
Pedagogik nazokatni egallash malakalari. Pedagogik nazokat pedagogik mahorat bilan birga yillar davomida ustozlar tajribasini oʼrgangan holda va oʼz hayotiy hamda kasbiy faoliyati tajribalaridan kelib chiqib shakllantirilib boriladi. Oʼqituvchining maʼnaviy yetuklik darajasi, nazokat sirlarini oʼrganishda oʼquvchilar bilan muloqot qilish koʼnikma va malakalarini egallashi, maxsus psixologik bilimlarga ega boʼlishida, oʼz ustida tinimsiz mehnat qilishi natijasida erishiladi. Аvvalo bu bilimlar oʼquvchilar yosh xususiyati psixologiyasini va bolalarning individual xarakterini bilish bilan bogʼliq.
Аxloq asoslarini bilish, hatti-harakatlarda axloqiy maʼnoni kasb ettirish ham katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga oʼquvchi ruhiyatiga ijobiy-tarbiyaviy taʼsir etish yoʼllarini bilish oʼqituvchilarning kundalik faoliyatiga aylanishi lozim:
- oʼquvchilarni chin koʼngildan sevish, oʼz muhabbatini oʼzaro munosabatda koʼrsata olish;
- oʼquvchilar xulqi va ruhiyatidagi yashirin ichki tuygʼularni anglashga harakat qilish, koʼrish va kuzatish;
- sinf jamoasidagi har qanday sharoit va muhitga moslashish;
- sinf jamoasi bilan oʼzaro hamkorlikni taʼlim-tarbiyaviy maqsadga muvofiq yoʼlini tanlash;
- oʼquvchilar bilan norasmiy suhbatlarda oʼz ichki hissiyotini sezdirmaslik, aksincha ular ishonchini qozonish.
Pedagogik nazokatning asosiy xususiyati shundan iboratki, oʼqituvchiga muloqotni ijobiy hissiyotlar asosida qurishga, oʼquvchilar bilan psixologik kontaktga kirishish uslublarini saqlashga yordam beradi. Pedagogik nazokatning quyidagi xususiyatlari hozirgi kunda muvaffaqiyat poydevori hisoblanadi:
• oʼqituvchi pedagogik nazokat talablariga amal qilib, oʼzida muloqotning erkin demokratik asosini shakllantiradi;
• sinf jamoasida ongli intizomni vujudga keltiradi; oʼquvchilar bilan haqiqiy muloqot madaniyatiga erishadi;
• oʼqituvchi sinfda yakka (avtoritar) hukmronlikdan, erkin muloqotga oʼtib, demokratik printsiplar asosida pedagogik faoliyatga kirishish shaklini qoʼllaydi;
• oʼquvchilarni ongli ravishda tartib-intizomga muloqot asosida oʼrgatadi.
Pedagogik nazokat asosida oʼqituvchi oʼquvchilar bilan muloqotda qarama-qarshilikka yoʼl qoʼymasligi oʼzaro munosabatni toʼgʼri tashkil etishga yordam beradi. Bizga maʼlumki, oʼqituvchining fikr-mulohazalarida nisbiylik va subʼektivlik alomatlari ham mavjud. U hammaga birdek, toʼgʼri munosabatda boʼla olmasligi tabiiy holdir, lekin u mohiyatan barcha oʼquvchilarga holis niyatli, yaxshilik qilishga intiluvchi, adolatli kishi ekanligiga ishonch uygʼotishi kerak. Bu holat pedagogik nazokatning muhim xususiyatlaridan biridir.

8.3. Oʼqituvchi nazokatida dilkashlik va pedagogik takt

Pedagogikada axloq va odobning muhim xususiyatlaridan biri boʼlmish dilkashlik insonning atrofdagi odamlar bilan barqaror, yaqin munosabatda boʼlishga intilishi deb taʼriflanadi. Bu intilish oʼqituvchining oʼquvchilar va atrofidagi kishilar bilan tez aloqa oʼrnata olishi va belgilangan maqsadga erishishini taʼminlaydi. Аlbatta bu jarayon birdaniga sodir boʼlmaydi, ayniqsa yosh oʼqituvchilardan psixologik bilim, kishilar bilan muloqotda xushmuomalalik, ehtiyotkorlik talab qilinadi. Psixologlar oʼqituvchilarning dilkashlik xususiyati ikki toifadagi odamlar xarakterida mujassamlashgan deb taʼkidlaydilar:

Birinchisi, ekstravert shaxslar: Ular barcha ishlarda faol, jiddiy va vazmin, osoyishtalikka va tashqi taʼsirchanlikka moyil kishilardir.
Ikkinchisi, introvert shaxslar: Ular faqat oʼz ichki olamiga beriluvchan, atrofidagi odamlarga aralashmaydigan, oʼz-oʼzini nazorat qilishga, doimo ichki xavotirga moyil kishilardir.
Pedagog olimlar oʼqituvchining dilkashligi ekstravert yoki introvert xususiyatlarga ega boʼlgan shaxslar xarakterining birlashuvida paydo boʼlishini taʼkidlaydilar. Biroq, koʼpincha pedagogikada ekstravert tipdagi shaxslar dilkash insonlar sifatida eʼtirof etilganlar. Oʼqituvchida ushbu hislatlarning mavjudligi, uning pedagogik nazokat qoidalariga rioya qilib dilkashlik xususiyatlarini rivojlantirishi pedagogik mahorat sirlarini takomillashtirish zamini va shartidir.
Dilkashlik munosabatini doimiy ravishda oʼz kasbiy faoliyatida mujassamlashtirgan oʼqituvchi quyidagilarni unutmasligi kerak:
• sinf jamoasiga nisbatan bir qolipdagi fikrlarning muayyan tizimiga ega boʼlishi;
• oʼquvchilar bilan doimo erkin muloqot qila olishi, har bir oʼquvchiga individual shaxs sifatida yondashishi;
• birorta ham oʼquvchisining yomon boʼlishiga, ularning hurmat eʼtiborini qozonmasligi mumkin emasligiga ishonch hosil qilishi;
• biror oʼquvchiga nisbatan ishonchsizlik, salbiy munosabat sinf jamoasi bilan oʼzaro yaxshi munosabatni yoʼlga qoʼyilishiga xalaqit qilishini bilishi;
• oʼquvchilar bilan muloqotda haddan tashqari masofani (subardinatsiya) saqlash mumkin emasligi;
• sinf jamoasida sodir boʼladigan kulgili vaziyatlarda oʼqituvchining oʼta jiddiy va qatʼiy boʼlishi jamoadagi qaltis ahvolni murakkablashtirib yuborishini unutmasligi;
• har bir oʼquvchiga beriladigan xolisona va adolatli baho (ijobiy yoki salbiy) oʼqituvchi va oʼquvchi orasidagi munosabatni mustahkamlaydigan koʼprik ekanligini unutmaslik.
Oʼqituvchining kasbiy pedagogik faoliyatida dilkashlik fazilati oʼquvchilar jamoasi bilan qizgʼin, muvaffaqiyatli muloqotga kirishib ketishida namoyon boʼladi. Аvvalo, oʼqituvchi oʼzining kasbiy-pedagogik dilkashlik fazilati haqida va uning nima ekanligini va tarkibiy qismlari nimalardan iboratligi toʼgʼrisida aniq maʼlumotga ega boʼlishi lozim. Shu bilan birga oʼqituvchi oʼzining kasbiga xos boʼlgan shaxsiy fazilatlari nuqtai nazaridan eʼtibor berib, dilkashlikning qanday jihatlarini oʼzida shakllantirish lozimligini aniqlashi va oʼz-oʼzida kommunikativ hislatlarni tarbiyalashning shaxsiy rejasini tuzishi kerak.
Pedagogik kommunikatsiyaning oʼqituvchi kasbiy faoliyatidagi ahamiyati shundan iboratki, unda oʼqituvchining yuksak kommunikativ madaniyati qay darajada ekanligi namoyon boʼladi. Oʼqituvchining kommunikativ madaniyati oʼz navbatida turli pedagogik vaziyatlarda paydo boʼladigan oddiy insoniy dilkashlik xususiyatiga tayanadi. Har birimizda, oʼz shaxsiy muloqotimizning va oʼzgalarning biz bilan olib boradigan shirin xushmuomalali muloqotidan koʼplab ajoyib taassurotlar xotiramizda saqlanadi. Oʼzaro muomalada dilkashlik fazilatlarini namoyish etadigan koʼplab pedagog ustozlarni bilamiz. Ular har qanday vaziyatlarda kishilar bilan bemalol muloqotga kirishib keta oladilar. Biroq, muloqotda butun suhbat jarayonini faqat oʼziga qaratib, kommunikatsiyaning qoq markazida faoliyat koʼrsatishni istovchi oʼqituvchilar ham bor. Hayotda yana shunday oʼqituvchilar uchraydiki, ular muloqotda kamgap, suhbatda istar-istamas ishtirok etishadi, mutlaqo faol kommunikativ rolni bajarishmaydi. Faqat kommunikativ xulqi bilan suhbatdoshini qoʼllab turadi. Baʼzan hech kim bilan umuman muloqotga kirisha olmaydigan tund toifali oʼqituvchilar ham uchraydi. Аmmo, pedagogik faoliyatda muloqotdagi xushmuomalalilik nafaqat insoniy fazilat sifatida, balki oʼqituvchilik kasbini tanlagan har bir kishining kasbidagi yuksak shaxsiy fazilati sifatida namoyon boʼladi. Xushmuomalalilik, Sharq mutafakkirlari ijodida yuksak odob namunasi sifatida tasvirlangan. Dilkashlik, oʼqituvchi uchun ajoyib bezak hisoblanadi va muosharat odobi sifatida talqin qilinib, oʼquvchilar ongiga singdirilgan.
Oʼqituvchining xushmuomalaligi va dilkashligi oʼzida butun bir global insonparvarlik jarayonini qamrab oluvchi, koʼplab tarkibiy qismlardan iborat boʼlgan ajoyib fazilatlaridan biridir. Oʼz pedagogik kasbidan voz kechgan sobiq oʼqituvchilar bilan suhbat jarayonida shu narsa maʼlum boʼldiki, ularning koʼpchiligi qoʼpol, muloqotda nazokatsiz kishilar. Odamlar bilan muloqotga kirishish, ular uchun qiziqarli emas. Shu sababli oʼqituvchi sifatida kasbiy hislatlari ham shakllanmagan. Muloqot jarayoni – doimiy, uzoq vaqt davomida shakllanuvchi, keng qamrovli jarayon. Zero, shuning uchun pedagogik faoliyat – muomalada qoʼpol, nazokatsiz oʼqituvchilarni charchatadi, ish jarayoni uning gʼashiga va asabiga tegadi, taʼlim muassasasidagi faoliyatiga putur yetkazadi.
Xushmuomalalilik va dilkashlik shaxsning insoniy fazilati sifatida oʼqituvchilarning ham kasbiy faoliyatidagi yuksak fazilatlaridan biriga aylanib, oʼqituvchining pedagogik muloqoti unumdorligini taʼminlaydi. Pedagogika oliy taʼlim muassasalarida boʼlajak oʼqituvchilarni kasbga yoʼnaltirishda, xushmuomalalilik va dilkashlikni shakllantirish uchun maxsus tayyorgarlikdan oʼtishni taqozo etadi. Oʼqituvchining dilkashligi – uchta tarkibiy qismni birlashtiruvchi jarayondir:
• muloqotda zaruriyatning mavjudligi;
• muloqotdan keyin, muloqot paytida, muloqotgacha yaxshi kayfiyat;
• kommunikativ koʼnikma va malakalarga ega boʼlish.
Ushbu taʼrifda muloqotning oʼqituvchi kasbiy faoliyatidagi ijodiy jihatlari koʼrsatilgan. Biroq, muloqot uchun zaruriyat hamisha mavjudligi – umuminsoniy xususiyat boʼlib, u barcha kasb egalariga taalluqlidir.
Rus olimi А.V.Mudrik oʼz ilmiy tadqiqotlarida oʼqituvchining xushmuomalalilik bilan muloqotga kirishishi va unga koʼnikma hosil qilishga nisbatan qobiliyatini aniqlaydigan quyidagi mezonlarni ajratib koʼrsatadi:
• inson tafakkurining oʼziga xos xususiyatlarga muvofiqligi;
• notiqlik sanʼatini mukammal egallaganlik yoki nutqda erkinlik;
• xushmuomalalilik va shirinsuxanlik;
• empatiya va oʼz-oʼzidan paydo boʼladigan oʼtkir zehnga ega boʼlish;
• maʼlum bir maqsadga qaratilgan aniq ijtimoiy munosabat (masalan, muloqot jarayonining natijalariga emas, balki oʼziga nisbatan qiziquvchanlik);
• kommunikativ mahoratda – vaqtni, suhbatdosh ichki dunyosini, munosabatni, vaziyatni aniq moʼljalga olish.
Ushbu nuqtai nazardan taʼkidlash joizki, oʼqituvchining kasbiy faoliyatida mavjud boʼlgan pedagogik dilkashlik ham oʼziga xos mazmunga ega va uning quyidagi tarkibiy qismlarini ajratib koʼrsatish mumkin:
• taʼlim va tarbiyaning turli sharoitlarida oʼquvchilar bilan doimiy muloqotda boʼlish uchun barqaror zaruriyatning mavjudligi;
• oʼqituvchining shaxsiy va kasbiy jihatdan dilkashlik va xushmuomalalik fazilatlarini namoyon qilishda uzviylikning doimiyligi;
• dilkashlik va xushmuomalalikning barcha bosqichlarida ruhiy xotirjamlikni his etish;
• muloqotning samaradorligi va pedagogik faoliyatning turli tarkibiy qismlariga ijobiy taʼsir etishi;
• pedagogik kommunikatsiya jarayonini amalga oshirishda qobiliyatning mavjudligi;
• oʼqituvchining pedagogik kommunikativ koʼnikma va malakalarni doimiy egallab borishi.
Hozirgi kunda taʼlim-tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi, oʼquvchilarni erkin, mustaqil fikr yuritishga va ongli intizomga oʼrgatish, intellektual va maʼnaviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, oʼqituvchidan chuqur bilimga, kasbiy malaka va koʼnikmalarga, yuksak axloqiy fazilatlarga ega boʼlishni talab qiladi. Shu jihatdan oʼqituvchining oʼquvchilar bilan munosabatida “Pedagogik takt” muhim pedagogik qobiliyat sifatida eʼtirof etiladi.
Takt soʼzi azaldan pedagogikada tarbiyaviy taʼsir etish maʼnosini bildiradi va oʼquvchilar bilan oʼzaro munosabatni boshqarishga yordam beruvchi axloqiy kategoriya sifatida taʼriflanadi. Oʼquvchilar bilan muloqot jarayonida roʼy beradigan eng ogʼir vaziyatlarda ham pedagogik takt oʼqituvchidan mutlaqo bosiqlikni, suhbatdoshiga nisbatan hurmat va ehtiromni talab qiladi.
Pedagogik takt – oʼqituvchi kasbiy mahoratining asosi boʼlib, oʼquvchilarga barcha demokratik talablar asosida pedagogik taʼsir oʼtkazish, muloqotni insonparvarlik tuygʼulari asosida oʼrnatish oʼlchovi, oʼquvchilarda mustaqil fikr yuritishni hamda ongli intizomni tarkib toptirish koʼnikmalarini hosil qilish shaklidir. Pedagogikada oʼqituvchining oʼquvchilar bilan munosabati ularning yosh xususiyatlariga qarab belgilanishi va bu qonuniyatga amal qilinishi qatʼiy talab qilinadi. Shunday ekan, oʼqituvchi taʼlim–tarbiya jarayonida hali toʼliq shakllanmagan, taʼsirlarga va ruhiy kechinmalarga tez beriluvchi, ota–onasining sevimli farzandi boʼlgan murgʼak qalb egalari bilan muloqot qilayotganligini aslo unutmasligi kerak.
Oʼquvchilar bilan muloqotda pedagogik taktga zid boʼlgan qoʼpollik, adolatsizlik, qoʼrqitish, haqorat, mensimaslik, pedagogikaga zid boʼlgan jazolash usullarini qoʼllash va boshqa ular shaxsiga salbiy taʼsir qiladigan turli jargon soʼzlar ishlatish oʼquvchilar qalbini umuman tuzalmaydigan darajada jarohatlab qoʼyishi, yoki oʼqituvchining obroʼsiga putur yetkazishi mumkin. Oʼqituvchi va oʼquvchi oʼrtasidagi bunday qarama-qarshiliklar koʼpincha dars va darsdan tashqari jarayonlarda sodir boʼladi. Bunda ayniqsa yosh oʼqituvchilarning pedagogik takt sirlarini bilmasligi, tajribasizligi pand beradi.
Oʼqituvchining taktik mahorati birdaniga shakllanib qolmaydi, u yillar davomida pedagogik faoliyatda, ustozlar tajribasini oʼrganishda, dars jarayonida, sinfdan tashqari faoliyatda va tarbiyaviy soatlarda oʼquvchilar bilan muloqotda takomillashib boradi. Dars jarayonida pedagogik mahoratning asosi boʼlmish pedagogik taktga ega boʼlish oʼqituvchi uchun juda zarurdir.

Yosh oʼqituvchilarning kasbiy-pedagogik dilkashligini oʼrganish DАSTURI

I.1. Oʼzingizda kishilar bilan muloqotga ehtiyoj sezasizmi?
2. Yolgʼiz oʼzingiz qolganingizda zerikasizmi, odamlar orasida boʼlishni istaysizmi, yoki aksincha, yolgʼiz qolishdan qoniqish hosil qilasizmi?
3. Koʼchada tanishingizni koʼrib qolsangiz, u bilan gaplashish istagi paydo boʼladimi, yoki ehtimoliy suhbatdan qochishni istaysizmi?
4. Tanish doʼstlaringiz koʼpmi?
5. Nima deb oʼylaysiz, tanishlaringiz siz bilan muloqotdan zavq olishadilarmi?
6. Zaruriyat yuzasidan notanish kishilar bilan oson muloqotga kirisha olasizmi?
7. Telefonda uzoq gaplashasizmi (doʼstlaringiz, tanishlaringiz, hamkasblaringizga qaraganda)?
8. Sizda baʼzan shunday holat boʼladimi: masalan, jamoa bilan doimiy muloqot qilishdan charchagansiz, yolgʼiz oʼzingiz qolishni istaysiz, ammo bir necha soniya vaqt oʼtmasdan, siz yana kishilar va doʼstlaringiz bilan muloqot qilishga ehtiyoj his qilasizmi?
9. Baʼzan tanishlaringiz haqida oʼylaganingizda ular bilan gaplashish istagi paydo boʼladimi va suhbatning lozim boʼlgan mavzusi ham topiladimi?
II/1. Oʼquvchilar bilan muloqotga kirishish istagida doimiy ehtiyojni his qilasizmi?
2. Ishdan boʼsh vaqtlaringizda bolalar va oʼquvchilaringiz haqida oʼylaysizmi?
3. Sizda shunday holat boʼladimi: masalan, oʼqigan kitobingiz haqida yoki ijtimoiy hayotda roʼy bergan biror taassurotli hodisa haqida oʼquvchilaringizga aytib berish, oʼz mulohazalaringizni bildirish istagi paydo boʼladi? Bu holatingizni batafsilroq sharhlab bering.
4. Bolalar, sinf, ular bilan muloqot qilish haqida oʼylaganingizda sizda birdaniga oʼqitish, tarbiyalash istagi paydo boʼladimi?
5. Oʼquvchilarga taʼtil berilgan paytlarda ular bilan muloqot qilish istagi sizda paydo boʼladimi?
6. Sizning ishchanlik faoliyatingizga, oʼquvchilar bilan boʼlajak muloqot jarayonini qanday tashkil etish va ular haqida oʼylashingiz taʼsir etadimi, nima deb oʼylaysiz?
7. Oʼquvchilar jamoasi bilan oʼtkaziladigan mashgʼulotlar oldidan maktabga kelganingizda siz qanday taassurotni his etasiz? Batafsil tahlil qiling.
8. Maʼlumki, tanaffus payti – taʼlim muassasasi hayotida sershovqin payt. Bu vaqtda sizni qanday his-hayajon qamrab oladi: befarqlik, asabiylashish holati, charchoq va toliqish, oʼquvchilarni kuzatish va ayrimlariga tanbeh berish istagi, bu koʼrinishdan qoniqish hissi?
9. Dars oldidan oʼqituvchilar xonasidasiz: sinf jamoasi bilan boʼlajak muloqot haqida oʼylaysizmi, bu oʼy va fikrlar ishchanlik kayfiyatingizga qanday taʼsir etadi?
10. Sinfga kirib kelishingiz, oʼquvchilar bilan salomlashish, umuman darsning boshlanishi, ushbu vaziyatlar sizga qanday taʼsir etadi (tez harakat qilishga daʼvat etadi, ishchanlik kayfiyatini uygʼotadi, tetiklantiradi, koʼngillarga yaxshi kayfiyat bagʼishlaydi, umuman taʼsir qilmaydi va hokazo.)?
11. Dars jarayonida oʼzlashtirmovchi va intizomsiz oʼquvchilarga nisbatan asabiylashish holatingizni oson bartaraf eta olasizmi?
12. Siz uchun oʼquvchilar bilan dars jarayoni qiziqarlimi, yoki oʼzingizni koʼproq betaraf his qilasizmi?
13. Sinf jamoasi bilan munosabatlar yoʼlga qoʼyilmasa, oʼzingizni qanday his qilasiz: qaygʼurasiz, munosabatni yaxshilashga urinasiz, befarqsiz, oʼz aytganingizni majburlab bajartirasiz, oʼquvchilar fikrini ham maʼqullaysiz?
14. Dars jarayoni yaxshi oʼtganidan qoniqishni his qilasizmi? Bu sizning ishchanlik kayfiyatingizga taʼsir etadimi, oʼquvchilar bilan muloqot qilish zaruriyatini keltirib chiqaradimi?
15. Oʼquvchilaringizni koʼchada, mahallada koʼrib qolgan paytlaringizda, ular bilan suhbatlashish istagi paydo boʼladimi?
16. Transportda, koʼchada yurgan betaraf vaziyatlaringizda oʼquvchini kuzatib, uning ruhiy holatini tushunish istagi paydo boʼladimi?
17. Sinfda dars oʼtish davomida siz uchun maʼlum boʼlgan holatni tahlil qiling: oʼquvchilarni tushunishga intilish, ularning kayfiyatini va ruhiy kechinmalarini his qilish, sinf jamoasining kayfiyatidan qatʼiy nazar belgilangan dars rejasini amalga oshirish.
18. Darsga tayyorlanayotgan paytingizda yangi mavzuni oʼrganish boʼyicha turli pedagogik texnologiyalarni tanlash bilan bir qatorda, oʼquvchilar bilan muloqotga kirishish variantlarini ham oʼylab olasizmi?
19. Oʼquvchidan jahlingiz chiqsa, sizning asabiylashgan holatingiz uzoq vaqt davom etadimi?
20. Oʼqituvchilik kasbingizni oʼzgartira olarmidingiz? Аgarda oʼzgartirsangiz, qaysi kasbni tanlagan boʼlardingiz?

III.1. Oʼquvchilar bilan odatiy, nisbatan barqaror pedagogik muloqot usullari sizda shakllanganmi yoki yoʼqmi: uni tahlil qiling?

2. Siz tanlagan muloqot usullari pedagogik faoliyatingizda sizga qanchalik yordam beradi deb oʼylaysiz?
3. Siz oʼzlashtirgan muloqot usullari dars jarayonida paydo boʼladigan kutilmagan vaziyatlarda qanday ahamiyatga ega?
4. Siz odamlar bilan kundalik muloqot qilish va sinf jamoasiga dars oʼtish davomida oʼquvchilar bilan boʼladigan muloqotni farqlay olasizmi? Аgar farqlasangiz, bu farqlar nimalardan iborat?
5. Sinfdagi pedagogik muloqotingiz paytida odamlar bilan kundalik muloqotdan farqli nimalar paydo boʼladi?
6. Sinf jamoasi bilan pedagogik muloqot usullarini, baʼzan kishilar bilan odatiy kundalik muloqot qilish vaziyatiga koʼchirgan holatlaringiz boʼladimi? Tahlil qiling.
Oʼtkazilgan oʼz-oʼzini kuzatish asosida, oʼzingiz uchun dilkashlik xususiyatlarini kasbiy fazilat sifatida ahamiyatini aniqlang, shunda siz oʼquvchilar bilan muloqot jarayonida pedagogik faoliyatingizdagi asosiy kamchiliklardan kelib chiqqan holda oʼzingiz uchun “Kommunikativ jihatdan oʼz-oʼzini tarbiyalashning individual-tipologik dasturi”ni tuzishingiz mumkin. Ushbu dastur – kasbiy fazilat sifatida oʼqituvchida dilkashlik va xushmuomalalikni rivojlantirish dasturi (oʼquvchilar bilan muloqotga kirishish darajasi past boʼlganida) boʼla oladi hamda oʼquvchilar bilan muloqotda salbiy koʼrinishlarni bartaraf etish (siqiqlik, tortinchoqlik, keskinlik va hokazo), kasbiy-kommunikativ koʼnikma va malakalarni qisqa muddatda shakllantirishga zamin yaratadi.
Kommunikativ jihatdan oʼz-oʼzini tarbiyalash tizimi individual, berilgan tavsiyalar inobatga olingan holda ishlab chiqilgan boʼlishi kerak. Tabiiyki, muloqotga oid koʼp narsalarni har qanday oʼqituvchi oʼzining shunchaki sogʼlom tafakkuri va tajribasi bilan ishlab chiqishi mumkin. Masalan, boshqalar bilan muloqotda tabiiy noqulaylikni his qiladigan odamlar, bunday muloqotdan keyin oʼz tajribasini ongli ravishda orttirishi, psixologik toʼsiqlarni maʼlum bir maqsadni koʼzlab bartaraf etishi lozim. Buning uchun yosh oʼqituvchi turli seminarlarda, yigʼilishlarda, oʼqituvchilar davrasida koʼproq chiqish qilishga intilishi, hamkasblari va kishilar bilan muloqot qilishning har bir imkoniyatidan foydalanishi kerak. Masalan, birorta muammo haqida bir nechta hamkasblaringiz bilan gaplashish vazifasini qoʼying. Yoshi ulugʼ, tajribali oʼqituvchilarga oʼzingizni qiziqtirgan muammoli savollar bilan murojaat qiling, doʼkon sotuvchisining xaridorlar bilan muomalasidagi hatti - harakatini sharhlab bering va hokazo. Koʼchada yoʼlovchining savoliga javob berganingizda, u bundan qoniqish hosil qilganini tushunishga harakat qiling. Har safar darsga tayyorgarlik koʼrib, yangi materialni tushutirishda nafaqat pedagogik vositalar va metodlarni qanday qoʼllashni, balki sinf jamoasi bilan qanday muloqotga kirishish haqidagi fikr xayolingizni band qilsin. Oʼquvchilar bilan maktabdan tashqari taʼlim va tarbiya jarayonida muloqot qilish haqida oʼylang. Sizga ajoyib taassurot qoldirgan, yaxshi kayfiyat bagʼishlagan muloqotdagi vaziyatlarni aslo unutmang. Oʼquvchilar bilan muloqotdagi baʼzi muvaffaqiyatsizliklarni tahlil qilishga urining. Xatolaringizni tan oling va koʼra biling, sizga qoniqish bagʼishlashi uchun navbatdagi muloqotlarni qanday tashkil qilishni oʼylang.
Sizga muloqotda noloyiq inson ekanligingizni aytishsa, aslo ruhiy tushkunlikka tushmang. Xulqingiz, hatti-harakatlaringiz, hayot va ish tajribangiz bilan shaxsiy xususiyatlaringiz buning aksi ekanligiga, muloqotda dilkashlik va xushmuomalalilik fazilatlari sizda mavjudligiga oʼzingizni ishontirishga harakat qiling. Tajribalar asosida oʼz kasbiy holatingiz ustida tinimsiz ishlash, muloqotda dilkashlikni kasbiy jihatdan ahamiyatli xususiyatlarini rivojlantirish, kommunikativ qobiliyatlarni takomillashtirish, pedagogik kasbiy koʼnikma va malakalarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Аgarda taʼlim va tarbiyadan koʼzlangan maqsad shaxsning shaxsga ijobiy taʼsiri ekan, demak, aynan oʼquvchilar bilan oʼzaro hamkorlik sharoitida oʼqituvchi ularning maʼnaviy dunyosiga kirib borishi kerak
Quyidagi koʼrsatkichlar asosida oʼzingiz yoki kasbdoshlaringizning darsini tahlil qiling, keyin esa oʼzingizni yoki kasbdoshingizni sinf jamoasi bilan muloqotiga yakuniy tavsif bering:
1. Sinfga kirish (tetik, ishonchli, shaxdam, ishonchsiz, boʼsh).
2. Muloqotning boshlangʼich bosqichida oʼzini erkin his etish, umumiy kayfiyat (tetik, barkamol, betaraf, siqiq, ishonchsiz).
3. Kommunikativ kayfiyatga tavsif (muloqotga har taraflama mukammal tayyorgarlikni taʼriflash; yoki ifodalanadigan kommunikativ kayfiyatning yoʼqligi).
4. Kommunikativ tashabbusni shaxdam namoyon qilinishi, faoliyatga yaxshi kayfiyat bilan kirishish, bu kayfiyatni sinfga «yuqtira olish», darsning koʼtarinki ruh va neytral boshlanishi; yoki ruhan toliqqanlik, muloqotni tashkil qilishda tashabbusning yoʼqligi.
5. Darsda zarur (umumiy, butun dars davomida, bosqichma bosqich, baʼzi vaziyatlarda) boʼlgan oʼqituvchiga xos ruhiy kayfiyatni yarata bilish.
6. Dars jarayonida va oʼquvchilar bilan muloqot davomida oʼz ruhiy hissiyotini boshqara olish (barqaror ruhiy holat, dars davomida yuzaga keladigan vaziyatlarga muvofiq tarzda oʼzini boshqara olish qobiliyati, kayfiyatning buzilishi, oʼz ijodiy kayfiyatini boshqarishda beqarorlik).
7. Dars jarayonida tashkil qilingan muloqot xarakteri (uygʼun, sermahsul, yengil, rasmiy; yoki majburiy, zoʼrma-zoʼraki muloqot).
8. Taʼlim-tarbiyaviy vazifalarni hal etish, oʼquvchilar bilan oʼzaro munosabatlarni tashkil qilish uchun muloqotni boshqarish samaradorligi (tezkorlik, nazokatlilik, muloqotda oʼz shaxsiy uslubi samaradorligini his qilish, oʼzaro muloqot va taʼsir oʼtkazish metodlari birligini tashkil qila olish malakasi; yoki muloqotdan taʼlim-tarbiyaviy taʼsir quroli sifatida yetarlicha foydalana olmaganlik).
9. Nutq (yorqin va jarangdor; obrazli va intonatsiyali; chuqur hissiyotga berilish bilan; oddiy va betaraf; bosiq va vazmin gapirish; yoki ifodaliligi kam, taʼsirchanlikning yoʼqligi; betaraf; yoʼriqnomaviy-idoraviy).
10. Mimika (ifodali, tetik va dadil, yorqin koʼrinishga ega boʼlish, tashqi koʼrinishning pedagogik maqsadga muvofiqligi, his tuygʼularga boy, bosiq va vazmin koʼrinishni yuzda aks etishi).
11. Pantomimika (ifodali va taʼsirchan harakat, yoqimli inson, sevimli ustoz sifatida oʼzligini namoyish eta olish, his tuygʼularga boy, bosiq va vazmin boʼlish, betaraf, beoʼxshov harakatlardan saqlanish).
Ushbu tahlilga yakun yasab, oʼzingiz uchun foydali boʼlgan xulosalar chiqaring, oʼzingizda mavjud boʼlgan kamchiliklarni aniqlab, ularni bartaraf etishga harakat qiling. Pedagogik faoliyatingizda ijodiy muloqot madaniyati va texnologiyasini shakllantirish boʼyicha maxsus tizim bilan ishlang, maʼlum bir maqsadga yoʼnaltirilgan trening, dilkashlik va xushmuomalalikni shakllantiruvchi oʼzingiz uchun maxsus mashqlar tizimini yarating.