Namangan davlat universiteti sarimsokov abdilatip abdiraximovich

Dastlabki tangalarning zarb etilishi va usullari. Bugungi kunda o‘zbek davlatchiligining qadimiy ildizlari va rivojlanish bosqichlariga alohida e'tibor berilmoqda. Bu esa o‘z navbatida numizmatika fani hamda numizmatlar zimmasiga ko‘plab vazifa va muammolar yuklanganligidan dalolat beradi. Chunki, o‘tgan tarixiy davrlar mobaynida qo‘lyozma manbalar butunlay yo‘q bo‘lib ketdi va borlari ham o‘tmishdagi davlat to‘g‘risida to‘liq ma'lumot bera olmaydi. O‘rta Osiyoning qadimgi va o‘rta asr tarixini esa tangashunoslik materiallarisiz aslo yozib bo‘lmaydi. Shu bois tangashunoslik ilmi pul, mol munosabatlari hamda o‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Arxeologik tadqiqotlarning natijalariga ko‘ra yer yuzidagi dastlabki savdo muomalasi ibtidoiy jamoa tuzumining tosh asridan boshlangan. Arxeologlarning ta'kidlashlaricha, inson o‘z mehnatining mahsulotlarini ayirboshlash natijasida savdo-sotiqning ilk va sodda turini vujudga keltirgan. Tanqis ashyolarni pul o‘rnida ayirbosh qila boshlaganlar. Bunday mahsulot pul muomalalari mintaqalarda turli ko‘rinishda amalga oshirilgan. Masalan, Osiyo va Afrikaning ko‘pgina qadimiy xalqlari pulning eng sodda formasi – kauri chig‘anoqlaridan uzoq vaqt mobaynida foydalanib kelganlar. Ular ayrim elatlarda qadimdan, ya'ni ibtidoiy jamoa tuzumidan to milodiy XX asrgacha savdo vositasi bo‘lib kelgan. Mazkur chig‘anoqlar qadimiy Xitoy, Yaponiya va Hindiston shaharlarida yaqin vaqtlargacha pul sifatida ishlatilgan. Shuningdek, kauri chig‘anog‘idan VI–VII asrlarda Germaniyada, IX asrda Shvetsiyada, XVI asrda Riga shahrida foydalanilganligi hamda Gvineyada ham kauri tasviri tushirilgan pullar mavjud bo‘lganligi aniqlangan.
Bundan tashqari, insonlar orasida jonliq qoramol yoki xarsanglar keyinchalik, munchoq, it tishlari va cho‘chqa dumlarining boylamidan iborat pullardan xo‘jalik mollari sotib olishda, kelinlar uchun qalin to‘lashda foydalanilgan. Hindistonda dur pul sifatida ishlatilgan bo‘lsa, Afrikaning ba'zi qabilalarida hurmo mevasi pul vazifasini o‘tagan. Qadimiy xalqlarning savdo muloqotida pul ana shunday xarakterdagi turli bosqichlarni bosib o‘tgan.
Mahsulot pullar, xususan, hayvonlarning terisi, ishlab chiqarish qurollari va boshqa ashyolar hozirgi pullar darajasida muomalada bo‘lgan. Ko‘pgina xalqlar mahsulotlarni qoramollar bilan baholashdan keyin metall pullarga o‘tganlar. Ungacha mahsulotlarning qiymati ho‘kiz, qoramol, qo‘y kabi chorva mollari bilan belgilangan.
Odamzot o‘zi uchun qulay pul shaklini ixtiro etguniga qadar mazkur «pul»lar tabiatdan olib savdo vositasi sifatida ishlatib turilgan. Vaqti kelib insoniyat vakillari ma'dandan ishlangan pul-parchaning yengilligini va o‘z yonida olib yurishga qulayligini hisobga olib, sof ma'danli quymalarni ayirbosh qilishga o‘tgan. Bunday pul birligi qadimgi Ikki daryo oralig‘i va Misrda paydo bo‘lib, shu davrdan e'tiboran inson hayotiga «tanga» holatida kirib kelgan.
Ammo, bu quymalarni insonlar qalbakilashtira boshlaganlar. Qattiq jazo choralariga qaramay, bunday xolat davom etavergani sababli, hukmdorlar o‘z quymalarini muhrlashga, ya'ni ularda biror tasvirni yoki tug‘rolar – gerblarni ifodalashga odatlandilarki, bu bilan quymalar haqiqiyligi davlat tomonidan kafolatlanadigan bo‘lgan. Aynan o‘zbek tilidagi «tanga» so‘zi ham turkiycha «tamg‘a» so‘zidan olingan bo‘lib, hozirda metall – oltin, kumush, mis, nikel va alyuminiydan yasalgan doira shaklidagi pul birligi, muomala va to‘lov vositasini anglatadi.
Ilk tangalar deyarli bir vaqtda Egina oroli (Yunoniston), Lidiya (Kichik Osiyo), Magadxa viloyati (Hindiston) va Xitoyning shimoli-sharqiy mintaqalarida ixtiro qilingan. Jahonning qolgan barcha mamlakatlari va xalqlari bu kashfiyotni tayyor holda qabul qilganlar. Tangalar pul-mahsulot munosabatlarining rivojlanishi bilan yuzaga kelgan va mahsulot ayirboshlashda ekvivalent rolini o‘ynagan boshqa buyumlar chorva mollari, don, chig‘anoq, mato kabilardan farq qilib, universal to‘lov vositasi vazifasini bajargan. Qadimgi tangalarda hukmdorlarning tasviri, unvoni, ismi, gerbi, tanga chiqqan davlat yoki shahar nomi, tanga chiqarilgan yil kabi izohlar zarblangan.
Qadimgi Misrda mil. avv. 3 ming yillikdayoq mis, kumush va oltindan ingichka simli kesim ko‘rinishida, Xitoyda esa bronza pichoqlar ko‘rinishidagi metall pullardan foydalanilgan. Arxeologik va yozma adabiyotlardagi ma'lumotlarga ko‘ra Hindistonda metall tangalarni zarblash mil. avv. V–VI asrlarda boshlangan bo‘lib, ular «sataman», «nishkas», «sana», «vimastika» va «karshapana» degan nomlar bilan yuritilgan.
Gerodot bergan ma'lumotlarga ko‘ra, dastlabki tangalar lidiyaliklar tomonidan mil. avv. 650- yilda oltin va kumushning tabiiy qotishmasi – elektrumdan zarblangan bo‘lib, ular belgilangan vaznda, turli tasvirlar tushirilgan qo‘pol tangalar bo‘lgan.
Qadimgi yunon tangalari o‘zining zarb etilish texnikasi, usuli va tashqi tuzilishi va boshqa xususiyatlariga ko‘ra muayyan bir davrga xos o‘zining xususiyatlariga ega bo‘lgan.
Qadimgi Yunonistonda tangalar zarb etilishining taraqqiyotini uning tarixining asosiy voqealariga muvofiq tarzda to‘rt davrga bo‘lib o‘rganish mumkin:
Arxaik – VII asrda tangalar zarb etilishining boshlanishidan – toki yunon-fors urushlarining yakunigacha (mil. avv. 500­­­–499 yy.);
Klassik – Afina demokratiyasining g‘alabasidan boshlab, toki Aleksandr Makedonskiy hokimiyati barpo bo‘lguniga qadar (mil. avv. 334–323);
Ellinistik – Afnina demokratiyasining mag‘lubiyatidan boshlab, Yunonistonning Rimdan tomonidan ishg‘ol etilguniga qadar (mil. avv. IV–II asrlar);
Rim hukmronligi – mustaqillik yo‘qotilganidan boshlab, Sharqiy Rim imperiyasi tashkil bo‘lguniga qadar.
Dastlabki tangalarning ko‘rinishi juda sodda bo‘lib, ayrim chizgilar bilan bezatilgan, keyinchalik turli jonzotlar – toshbaqa, ukki, dengiz mushugi, baliq va hokazolarni tasvirlashga o‘tilgan. Bunda aks ettirilgan jonzot, uning shahar tug‘rosi yoki nomi bilan hamohangligidan kelib chiqib ish tutilgan. Keyinchalik ilohlar va hukmdorlar (vasilevs) tasviri ifodalangan tangalar «moneta» deb nomlanlagan.
Metall pullar o‘zlaridan avval mavjud bo‘lgan pullarning nomlarini meros qilib olganidek (Hindistonda pullar «rupiya» deb atalgan, «rupa» – so‘zi chorva degan ma'noni anglatgan, Italiyada esa «pekunia», «pekus» – ham chorva degan ma'noni anglatgan), dastlabki tangalar ham dastlab o‘zlari muvofiq kelgan o‘lchov birliklari nomi bilan: ya'ni draxma va obol deb atalgan. Tangalardagi tasvirlar ularni zarb etish kim tomonidan kafolatlanganligini ifodalagan. Shu sababdan, tangalarda bu davrda ko‘proq shaharlar haqida «so‘zlovchi» tasvirlar tushirilgan.
Ma'lumotlarga ko‘ra, mil. avv. 45- yilda Qadimgi Rim davlatidagi Yunona Moneta ibodatxonasida Tita Kariziy tomonidan tanga zarb etilgan bo‘lib, uning old tomonida nozik ayol tasvirlangan bo‘lsa, orqa tomonida esa «moneta» (bashoratchi) degan lotincha so‘z zarblangan. Shu davrdan boshlab tangalar moneta deb yuritilgan.
Qadimgi tangalar ikki xil: quyma va zarblangan uslubda tayyorlangan. Quyma tangalar maxsus shakl va tasvir o‘yilgan qolip idishlarga ma'dan quyib tayyorlangan. Ikkinchisi esa temir yoki bronzadan ishlangan muhr – shtempelda (tanganing o‘ngi va tersi naqsh etilgan maxsus asbobda) tangalar ifodasi tayyorlanib, kerakli metall quymasi ustiga zarblangan. Birinchi uslubda tanga sathidagi tasvir noaniq bo‘lganligidan tezda o‘chib ketishi sababli miloddan avvalgi VII asrga kelib zarblangan tangalar keng miqyosda qo‘llaniladigan bo‘lgan va shundan buyon tangalar faqat zarblangan holda muomalaga chiqarib kelinmoqda.