Наманган давлат университети табиий фанлар факультети

mavzu. Biologiyani o’qitish shakllarining sistemasi.

Reja:

1. 
   O’qitishning shakllari.
   
2. 
   O’qitish shakllarining o’zaro bog’lanishi.
   

Asosiy tushuncha va tayanch so’zlar.

Sistema, o’qitish shakllari, o’qitish shakllarining bog’liqligi, biologiya

o’qitish shakllarining tarbiyaviy tahsiri.

«Sistema» yunon tilida narsalar, xodisalar, tushunchalarning mahlum mantiqiy tartibdagi bir butun birikmasini ifodalaydi. Metodikada sistema tarbiyaviy tahlim jarayoni va uning tarkibiy elementlarining bir butunligi ҳamda rivojlanish printsiplari bilan taqozo qilinadi.

Maktabda o’quvchilarga tahlim va tarbiya berish o’quv ishlarining muayyan shakllarida amalga oshiriladi. O’qitishning shakli bu tarbiyaviy tahlim jarayonida o’qituvchi tomonidan foydalanidigan o’quvchilarning o’quv idrok qilish faoliyatini uni o’tkazilish sharoitlariga muvofiq ҳolda tashkil qilinishidir.
Maktabda o’rganiladigan barcha predmetlar uchun o’quv ishlarining asosiy shakli darsdir. Darslarda davlat dasturi va mahlum darajada darslik belgilagan o’quv materiali o’qitiladi. Darslarga qatnashish o’quvchilar uchun majburiydir.
Biologiya o’qitishning asosiy shakli-darslarga qo’shimcha ҳolda maktab amaliyotida o’qituvchining o’quvchilar bilan olib boradigan o’quv ishlarining boshqa shakllari tarixan vujudga kelgan. Dastlab majburiy bo’lmagan sinfdan tashqari va maktabdan tashqari mashg’ulotlar, ekskursiyalar o’qitish sistemasiga qo’yilgan.
Ҳozirgi vaqtda metodika va maktab amaliyotida biologiya bo’yicha o’quvchilar bilan olib boriladigan o’quv ishlarining quyidagi shakllari qabul qilingan: darslar va ular bilan bog’liq bo’lgan ekskursiyalar uy ishlari, darsdan tashqari ishlar va sinfdan tashqari ishlar.
Metodik jiҳatdan to’g’ri tashkil qilingan tahlim jarayonida shu o’qitishning barcha shakllari – o’qitishning asosiy shakli bo’lgan dars bilan uzviy bog’liqdir, ular biologik tushunchalarni, dunyoqarashni, tafakkurni va amaliy ko’nikmalarni rivojlantiradi.
Sinfdagi darslarda biologiya predmetining ҳammasi o’qitiladi. Darslar kurs mavzulari bo’yicha materialning izchil bayon qilinishini tahminlovchi muayyan izchilligida joylashadi. Darslarda o’qituvchi barcha o’qitish matodlarini: og’zaki, ko’rgazmali, amaliy metodlarni qo’llaydi. U o’simlik va xayvonlarni namoyish qiladi va amaliy ishlar bajarish yo’li bilan o’quvchilarni ayrim organizmlarning tashqi ҳamda ichki tuzilishi bilan tanishtiradi. Lekin darsda tirik organizmlarning rivojlashini, biotsenozlarda ҳar xil organizmlarning birgalikda ishlashini ko’rsatib bo’lmaydi. SHuning uchun ҳam biologiya o’qitish metodikasida darslarni to’ldiruvchi maxsus shakllar qo’llaniladi. Ekskursiyalar o’quvchilarni tabiatda tabiiy guruҳlar, fermer xo’jaliklar yoki muzeylarda, o’simlik va xayvonlar bilan tanishtiradi. Ekskursiyalar dars bilan uzviy bog’liqdir. Ekskursiyada o’rganilgan obhektlar kurs davomida ko’p marta esga olinadi, to’plangan narsalar namoyish qilinadi.Ekskursiyalarda o’quvchilar oldingi bilimlarini mustaxkamlab, tabiat ҳaqidagi uquvlarini rivojlantirib topshiriqlar asosida kuzatishlar o’tkazadilar va material yig’adilar.
Uy vazifalari eksperimental xarakterda bo’lishi bilan darslar bilan bog’liqdir. O’quvchilar uyda uncha murakkab bo’lmagan tajribalar qo’yadilar. Darsda olingan tasavvurlarni tasdiqlash uchun sinfda o’tkazilgan tajriba, amaliy ishlarni takrorlaydilar yoki ularni oxiriga yetkazadilar.
Oldindan uyushtirilgan uy ishlari aloҳida qiziqish kasb etadi. Bunda o’quvchi shu ҳodisani sinfda o’rganguncha tajriba qo’yadi yoki kuzatishlar olib boradi va shu mavzu bo’yicha darsga ish natijalarini olib keladi.
Eksperimental tartibdagi ishlardan tashqari fikr yuritish uchun, kelgusi darsda, yahni material bilan bog’lanish o’rnatish maqsadida ilgari o’tilgan mavzular bo’yicha masalalar va savollar berilishi mumkin.
Darsdan tashqari ishlar uy ishlariga nisbatan murakkabroq bo’lib, ularni bajarish uchun tegishli o’simliklar, maxsus asboblar va boshqa jiҳozlar talab qilinadi. Darsdan tashqari ishlarga: biologiya xonasi, tirik tabiat burchagidagi, o’quv tajriba uchastkasidagi va tabiatdagi ishlar kiradi. Biologiya kabineti va tirik tabiat burchagida o’tkaziladigan ishlar uchun o’quvchilarga topshiriqlarni darslarda kursning barcha mavzulari bo’yicha o’quv yili davomida berib boriladi.O’quvchilarning o’quv-tajriba uchastkasidagi yozgi topshiriqlarning natijalari ҳam barcha sinflar bo’yicha kuzda o’tkaziladigan darslarda foydalaniladi.Darsdan tashqari ishlar majburiydir va buning uchun o’quvchilar baҳo oladilar.
Sinfdan tashqari mashg’ulotlarning majburiy bo’lmagan, ko’ngillari shakllari; individual ishlar sinfdan tashqari o’qishlar yoki tabiatshunoslar to’garagining ish, ommaviy kechalar, ijtimoiy foydali meҳnatlar keng qo’llaniladi.
Sinfdan tashqari ishlar o’quv materiali asosida unga bog’liq ҳolda uyushtiriladi.Biroq uning mazmunini takrorlamaydi,dastur doirasi bilan cheklanmaydi,ammo uni to’ldiradi.Yosh tabiatshunoslar to’garagi biologiya darslarda namoyish qilish uchun kurs bo’yicha qulay va kerakli tajribalar qo’yib boradi.
Sinfdan tashqari o’qitilar, agar o’kuvchilarning o’qiganlari darslarda, ekskursiyalarda, darsdan va sinfdan tashqari mashg’ulotlarda joy olsa, yahni o’qitish jarayoniga uzviy kirsa, yaxshi beradi: o’quvchilar axborot va dokladlar bilan chiqadilar, o’qiganlari ҳaqida maqolalar yozadilar.
Misol uchun «qon» va «qon aylanish» mavzularini o’tishda o’qituvchi turli metodlardan foydalanadi. Ayni paytda o’qituvchi o’quvchi gruppalariga: diffuziya va osmos xodisaning o’rganishga oid tajribalar qo’yish, odam va baqa qonidan preparat tayyorlash, qonning shaklli elementlarini modelini yasash, qon guruҳlarini aniqlash, arteriyalarda pulg’sni sanash kabi topshiriqlar beradi. o’quvchilar bu topshiriqlarni darsdan tashqari vaqtlarda bajaridilar. Imkoniyati bo’lganda o’qituvchi qon quyish instituti, tibbiyot muzeyiga ekskursiya tashkil etadi. U ekskursiya mazmuniga oid o’quvchilarga savollar beradi. Ekskursiyada qaysi masalalarga kengroq ehtibor berishni ko’rsatib beradi. Ekskursiyadan keyin o’quvchilar rasm va sxemalar bilan tahminlangan ҳisobotlar tayyorlaydilar. O’quvchilar ekskursiya mavzusiga oid devoriy gazetalar tayyorlaydilar. Eng yaxshi ҳisobotlar takrorlanishda foydalaniladi. Bularning barchasida o’quv shakllar bilan to’g’ri va teskari bog’lanish ko’rinadi. O’quvchilarning ish natijalari manbai sifatida darsga kiritilganda, o’quvchilarning o’zlari bu teskari bog’lanish tahlimotiga emas, balki aloҳida tarbiyaviy aҳamiyatga ega bo’ladi.
Dars o’quv ishlarining tashkil qilishning barcha shakllarini qamrab oluvchi butun tarbiyalovchi tahlim jarayonining markaziy qismidir.
Ko’pincha o’qitish shakllari to’g’risidagi tushunchalarni metodlar to’g’risidagi tushuncha bilan aralashtirib yuboradilar, masalan, ekskursiyani “Ekskursiya metodi” deb ataladi. Bu to’g’ri emas, chunki o’qitishning ҳar bir shaklida metodlar qo’llanilishi mumkin.
Biologiya o’qitish sistemasi asosan tarbiyalovchi tahlim asosiy elementlarning rivojlanishidan, o’qitishning barcha shakllari o’rtasidagi bog’lanishlardan iboratdir. Darsda ilmiy biologik tushunchalar va amaliy o’kuvlar rpivojlantirilishi, ular uy ishlarida ҳam ekskursiyalarda ҳam rivojlanishda davom etadi.
O’qitish shakllarini ҳar biri uning o’ziga xosligi, predmetning mazmuni, tabiyaviy tahlimning umumiy printsiplari bilan beligilangan o’zining sistemasiga ega.