Nanotexnologiyalar haqida tushuncha
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Download 1.8 Mb. Pdf ko'rish
|
|
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
YERNING QOBIQ VA QATLAMLARI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA MUSTAQIL ISHI Reja: 1. Yer qatlamlari qanday shakllangan? 2. Yadro 3. Xalbat 4. Yerning tashqi qatlami 5. Litosfera GAZLAR VAMANTIYANING QAYNAYDIGAN MODDALARI DOIMO QOBIQDAGI YORIQLAR ORQALI CHIQIB KETARDI. ULARNING OB-HAVOSI BIRLAMCHI ATMOSFERANI TASHKIL ETDI. KEYIN VODOROD VA GELIY BILAN BIRGA U JUDA KO'P KARBONAT ANGIDRIDNI O'Z ICHIGA OLGAN. BIR VERSIYAGA KO'RA, SUV ASTEROIDLAR VA KOMETALARNI OLIB KELGAN MUZNING KONDENSATSIYASIDAN KEYIN PAYDO BO'LGAN. Yer qatlamlari qanday shakllangan? Yerdagi sayyoralar (Mars, Venera, Merkuriy) orasida Yer eng katta massa, diametr va zichlikka ega. U taxminan 4,5 milliard yil oldin shakllangan. Bir versiyaga ko'ra, bizning sayyoramiz, boshqalar kabi, Katta portlashdan keyin paydo bo'lgan mayda zarralardan hosil bo'lgan. Qorqin, chang va gaz tortishish kuchi ta'sirida birlasha boshladi va sharsimon shaklga ega bo'ldi. Proto-Yer juda issiq edi va unga tushgan minerallar va metallarni eritdi. Qanchalik zichroq moddalar sayyora markaziga tushirilsa, shunchalik zichroq ko'tarildi. Shunday qilib, Yerning birinchi qatlamlari - yadro va mantiya paydo bo'ldi. Ular bilan birgalikda magnit maydon paydo bo'ldi. Yuqoridan mantiya asta-sekin soviydi va keyinchalik qobiqqa aylangan plyonka bilan qoplangan. Sayyoraning shakllanish jarayonlari shu bilan tugamadi, printsipial jihatdan ular hozir ham davom etmoqda. Yadro Yer qatlamlari yadro, mantiya va qobiq bilan ifodalanadi. Ularning barchasi o'z xususiyatlarida farqlanadi. Sayyoramizning markazida yadro joylashgan. U boshqa qobiqlarga qaraganda kamroq o'rganilgan va u haqidagi barcha ma'lumotlar ilmiy bo'lsa-da, lekin hali ham taxminlardir. Yadro ichidagi harorat taxminan 10 000 darajaga etadi, shuning uchun unga eng yaxshi texnologiya bilan ham erishib bo'lmaydi. Yadro 2900 kilometr chuqurlikda joylashgan. Uning ikki qatlamli - tashqi va ichki qatlamlari borligi odatda qabul qilinadi. Ular birgalikda 3,5 ming kilometr o'rtacha radiusga ega va temir va nikeldan iborat. Yadro tarkibida oltingugurt, kremniy, vodorod, uglerod, fosfor bo'lishi mumkin deb taxmin qilinadi. Uning ichki qatlami katta bosim tufayli qattiq holatda. Uning radiusining o'lchami Oy radiusining 70% ga teng, bu taxminan 1200 kilometrni tashkil qiladi. Tashqi yadro suyuq holatda. U nafaqat temirdan, balki oltingugurt va kisloroddan ham iborat. Tashqi yadro harorati 4 dan 6 ming darajagacha. Uning suyuqligi doimiy harakatda va shu tariqa Yerning magnit maydoniga ta'sir qiladi. Mantiya yadroni o'rab oladi va sayyora tuzilishidagi o'rta darajani ifodalaydi. Bu bevosita tadqiqot uchun mavjud emas vageofizik va geokimyoviy usullar yordamida oʻrganilgan. U sayyoramizning taxminan 83% ni egallaydi. Okeanlar yuzasi ostida uning yuqori chegarasi bir necha kilometr chuqurlikda o'tadi, qit'alar ostida bu ko'rsatkichlar 70 kilometrgacha oshadi. U yuqori va pastki qismlarga bo'linadi, ular orasida Golitsin qatlami mavjud. Yerning pastki qatlamlari singari, mantiya ham yuqori haroratga ega - 900 dan 4000 darajagacha. Uning mustahkamligi yopishqoq, zichligi esa kimyoviy oʻzgarishlar va bosimga qarab oʻzgaradi. Mantiyaning tarkibi tosh meteoritlarga o'xshaydi. Uning tarkibida yer qobig'ida uchramaydigan silikatlar, kremniy, magniy, alyuminiy, temir, kaliy, k altsiy, shuningdek, grospiditlar va karbonatitlar mavjud. Mantiyaning quyi sathida yuqori harorat taʼsirida koʻplab minerallar oksidlarga parchalanadi. Yerning tashqi qatlami Mohorovichic yuzasi mantiya ustida joylashgan bo'lib, turli xil kimyoviy tarkibdagi qobiqlar orasidagi chegarani belgilaydi. Bu qismda seysmik to'lqinlarning tezligi keskin ortadi. Yerning yuqori qatlami qobiq bilan ifodalangan. Qopqoqning tashqi qismi sayyora gidrosferasi va atmosferasi bilan aloqada. Okeanlar ostida u quruqlikka qaraganda ancha yupqaroq. Uning taxminan 3/4 qismi suv bilan qoplangan. Yer qobig'ining tuzilishi yer guruhidagi va qisman Oyning sayyoralari qobig'iga o'xshaydi. Ammo faqat bizning sayyoramizda u kontinental va okeaniklarga bo'lingan. Okean qobig'i nisbatan yosh. Uning ko'p qismi baz alt jinslari bilan ifodalanadi. Turli qismlarda qatlam qalinligiokean 5-12 kilometr. Materik qobig'i uchta qatlamdan iborat. Quyida granulitlar va boshqa shunga o'xshash metamorfik jinslar mavjud. Ularning tepasida granit va gneys qatlami joylashgan. Yuqori qatlam cho'kindi jinslar bilan ifodalanadi. Qit'a qobig'ida 18 ta element mavjud, jumladan vodorod, kislorod, kremniy, alyuminiy, temir, natriy va boshqalar. Litosfera Sayyoramiz geografik qobig'ining sferalaridan biri litosferadir. U Yerning yuqori mantiya va qobiq kabi qatlamlarini birlashtiradi. U sayyoraning qattiq qobig'i sifatida ham ta'riflanadi. Uning qalinligi tekisliklarda 30 kilometrdan tog‘larda 70 kilometrgacha. Litosfera togʻlar va vulqonlar joylashgan hududlarda turgʻun platformalar va koʻchma buklangan maydonlarga boʻlingan. Qattiq qobiqning yuqori qatlami mantiyadan yer qobig'ini yorib o'tgan magma oqimlari natijasida hosil bo'lgan. Shu tufayli litosfera kristall jinslardan iborat. U Yerning tashqi jarayonlariga, masalan, ob-havoga ta'sir qiladi. Mantiyadagi jarayonlar susaymaydi va vulqon va seysmik faollik, litosfera plitalarining harakatlanishi va tog' qurilishi bilan namoyon bo'ladi. Bu, o'z navbatida, litosferaning tuzilishiga ham ta'sir qiladi. TABIATDA SUV, UNING PAYDO BO'LISHI VA AYLANISHI MUSTAQIL ISHI Reja: 1. Suvning paydo bo’lishi 2. Tsikl qiymati hisobi 3. Yer ostida suvning aylanishi 4. Suv aylanishining turlari Suv aylanishi sayyoramizda sodir bo'layotgan eng muhim jarayon bo'lib, u mayda hayvonlar va o'simliklardan tortib to odamgacha barcha tirik mavjudotlarning hayotini ta'minlaydi. Suv barcha organizmlarning mavjudligi uchun zarurdir, istisnosiz. U ko'plab kimyoviy, fizik, biologik jarayonlarda qatnashadi. Suv Yer yuzining 70,8 foizini qoplaydi va u gidrosferani - biosferaning bir qismini tashkil etadi. Suv qobig'i dengizlar va okeanlar, daryolar va ko'llar, botqoqliklar va er osti suvlari, sun'iy suv omborlari, shuningdek abadiy muzlik va muzliklar, gazlar va bug'lardan iborat, ya'ni gidrosfera har uchala holatdagi barcha suv havzalarini (gaz, suyuq yoki qattiq) o'z ichiga oladi. ). Tabiatda suv aylanishining ahamiyati juda katta, chunki bu jarayon tufayli atmosfera, gidrosfera, biosfera va litosferaning o'zaro bog'liqligi va to'liq ishlashi mavjud. Suv hayotning manbai bo'lib, barcha tirik mavjudotlarga mavjud bo'lish imkoniyatini beradi. U butun dunyo bo'ylab eng muhim elementlarni olib yuradi va barcha organizmlar uchun to'liq hayotiy faoliyatni ta'minlaydi. Issiq mavsumda va quyosh nurlari ta'sirida suv bug'ga aylanib, ikkinchi holatga (gaz holatiga) aylana boshlaydi. Bug 'shaklida havoga kiradigan suyuqlik toza, shuning uchun Jahon okeanining suvlari "toza suv zavodi" deb nomlanadi. Bug 'yuqoriroq ko'tarilib, sovuq havo oqimlarini uchratadi, undan bulutlarga aylanadi. Bug'langan suyuqlik ko'pincha yog'ingarchilik sifatida okeanga qaytadi. |
