Nasafiylarining pedagogik qarashlari

Aziziddin Nasafiyning hayoti va faoliyati. Aziziddin Nasafiy hijriy 700 yillarning (milodiy 1200-1300 yillar) yirik faylasuf shoiri va buyuk tasavvufchilaridan biri bo‘lgan. U mazkur davrning yirik so‘fiysi Sa’diddin Hamaviyning muridi yoki boshqacha aytadigan bo‘lsak, shogirdi hisoblangan. Aziziddin Nasafiy o‘zining ko‘plab asarlarida u kishini hurmat va ehtirom ila “keksa (pir)”, “murod”, “bizning shayx” va boshqa nomlar bilan atagan. Aziziddin Nasafiy qoraxoniylar, saljuqiylar, g‘aznaviylar va mo‘g‘ul xonlarining bosqinchilik, talon-tarojlik davrida yashagan.
Aziziddin Nasafiy taxminan 1240 yilda Nasaf shahrida (hozirgi Qarshi shahrida) dunyoga kelgan. U kishining otasi ma’lumotga ega, o‘qimishli kishi bo‘lgan bo‘lsa kerak. Yoshlik chog‘larini tug‘ilgan qadrdon shahrida o‘tkazadi va dastlabki savodini shu yerda chiqargan. Shundan keyin, ilm olishni davom ettirish maqsadida Buxoroga keladi va tahsil olishni o‘sha yerda davom ettiradi. Aziziddin Nasafiy Buxoroni tark etib, Xurosonga yo‘l oladi, bir necha vaqt Baxrabodda ustozi Shayx Sa’diddin Hamaviyning uyida yashaydi, keyinchalik esa Isfaxon va SHerozga yo‘l oladi. O‘zining chuqur bilimi va qobiliyati tufayli shayxlik martabasiga erishgan.
Aziziddin Nasafiy tasavvuf va falsafaning xilma-xil masalalariga oid ko‘plab kitoblar yozgan. “Maqsad ul-akso” (“So‘nggi maqsad”), “Kashf ul-haqoyiq;” (“Haqiqatlar kashfi”), “Zubdat ul-haqoyiq” (“Haqiqatlar qaymog‘i”), “Kitob ul-inson al-komil fi ma’rifat al-vofir” (“Komil inson haqida kitob”), "Manozil us-soirin” (“Yo‘lovchilar qo‘nalg‘asi”), “Usul va furu’” (“Ildizlar va shoxlar”) nomli asarlari shular jumlasidan. U o‘z asarlarida tasavvuf axloqi tamoyillarini targ‘ib qilgan.
Aziziddin Nasafiyning ilmiy merosi. Aziziddin Nasafiyning “Zubdat ul-haqoyiq” asari o‘zbek tiliga Najmiddin Komilov tomonidan tarjima qilingan. Bu asar 2 ta bob, 6 ta asl va 38 ta faslga bo‘lingan.
Olim asarlarining XVI-XX asrlarda ko‘chirilgan qo‘lyozma nusxalari bugungi kunda Toshkent, London, Leyden, Vena, Tehron, Kalkutta, Istanbul, Sankt-Peterburg, Dushanbe shaharlaridagi kutubxonalarda, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik insti­tuti qo‘lyozmalar jamg‘armasida saqlanmoqda. Bu nusxalar faylasuf olimning faqatgina musulmon dunyosida emas, balki jahonda ham katta shuhrat qozonganidan dalolatdir. Aziziddin Nasafiy Eronning Abrkuh shahrida vafot etgan.
Hozirgi vaqtda butun bashariyat globallashuv zamonida, g‘oyalar kurashi o‘ta faollashgan, ba’zi ekstremistik kuchlar islom dinini o‘zlariga niqob qilib olib, g‘arazli maqsadlarda foydalanayotgan davrda yashamoqda. Bu qaltis va murakkab vaziyatda birinchi navbatdagi vazifa shuki, ayrim musulmonlarning o‘zlari aqidaparastlikdan xalos bo‘lmoqliklari shart. Aks holda, dunyo miqyosida tinchlik va barqarorlikka erishish nihoyatda mushkuldir. Globallashuv asrida jahonda tinchlik o‘rnatishning eng muhim tamoyillaridan biri diniy bag‘rikenglik hisoblanadi. Bu o‘z navbatida har bir insondan e’tiqodi mustahkam bo‘lgan holda boshqa dinlar, boshqa e’tiqod va an’analarni ham ma’lum darajada o‘rganishni taqozo etadi. Aslida aqidaparastlik deyarli barcha diniy e’tiqodlarda mavjud ekani sir emas. Shu nuqtai nazardan, inson ongi va qalbi uchun kurash keskin tus olayotgan bir paytda dindan g‘arazli maqsadlarda foydalanayotgan turli oqimlar faoliyatiga munosib baho berish bugungi kunning dolzarb vazifalaridandir.
Prezidentimizning Parlamentga taqdim etgan Murojaatnomasida hozirgi kunda O‘zbekiston kitob fondlarida 100 mingdan ziyod qo‘lyozma asarlar saqlanayotganini aytib o‘tildi. Ammo bu nodir kitoblar hali to‘liq o‘rganilmagan, ular olimlar va o‘z o‘quvchilarini kutib turibdi. Davlatimiz rahbari juda asosli ravishda uqtirganidek, ushbu noyob asarlarda bugungi davr o‘rtaga qo‘yayotgan juda ko‘p dolzarb muammolarga javob topish mumkin. Zero, ulug‘ ajdodlarimiz asarlaridagi islom dinining asl insonparvarlik mohiyatini chuqur ochib beradigan, barcha odamlarni ezgulik, mehr-oqibat va hamjihatlik yo‘lida birlashishga da’vat etadigan teran ma’noli fikr va g‘oyalar bugun ham o‘z qimmati va ahamiyatini yo‘qotgan emas. Afsuski, biz ana shunday noyob meros vorislari, shunday boylik egalari bo‘laturib, ularni har tomonlama o‘qish-o‘rganish, xalqimiz, avvalo, unib-o‘sib kelayotgan yoshlarimizga, jahon hamjamiyatiga yetkazish bo‘yicha haliga qadar yetarli ish qilayapmiz deya olmaymiz. Holbuki, diniy jaholatga, zararli oqimlarga qarshi ma’rifat bilan kurashish kerakligi haqida ko‘p gapiriladi. Shuni unutmaslik kerakki ma’rifat, ma’rifiy bilimlar, islom huquqi bo‘yicha keng tushunchalar, avvalo, ota-bobolarimiz bizga qoldirib ketgan mana shunday mo‘tabar kitoblaridadir. Ushbu muammoning negiziga nazar tashlaydigan bo‘lsak, O‘zbekiston kitob fondlarida mavjud qo‘lyozma asarlarning atigi 15 mingtasi kataloglashtirilgani, ammo shu ozgina qism qo‘lyozmalar ham hatto raqamlashtirilmagani, ya’ni elektron shakl­lari yaratilmagani bu borada qilinadigan yumushlar hali ko‘p ekanligini aniq-tiniq ko‘rsatib turibdi. Shu nuqtai nazardan, O‘zbekiston hududida islom sivilizatsiyasi erishgan yutuqlar va bu boradagi boy ma’naviy merosimizni tizimli asosda chuqur o‘rganish va har tomonlama ilmiy-amaliy tahlil qilishni ta’minlash maqsadida ushbu yo‘nalishdagi ilmiy va diniy asarlarning yagona katalogini tuzish maqbul ish bo‘lar edi.
Bo‘lajak katalogdan milliy va xorijiy kutubxonalarda saqlanayotgan turli to‘plamlar, jumladan, litografik va qo‘lyozma manbalar, tarixiy hujjatlar, arxeologik topilmalar, yodgorliklar va osori atiqalar kabi ma’rifiy islom g‘oyalarini targ‘ib etishga qaratilgan barcha tarixiy manbalar joy olishi maqsadga muvofiq bo‘lardi. Davlatimiz rahbari muntazam e’tiborimizni qaratib kelayotganidek, unib o‘sayotgan farzandlarimiz tafakkurini aqoid masalasida Imom Abu Muin Nasafiy kabi ulug‘ allomalarimiz ma’naviy merosi negizida to‘g‘ri shakllantirish yoshlar, ta’bir joiz bo‘lsa, butun jamiyatning hayoti va kelajagini mafkuraviy tahdid ta’siridan saqlab qolishda eng oqilona ma’rifiy yo‘ldir. Tabiiyki, bularning barchasi xalqimiz, ayniqsa, voyaga yetayotgan barkamol avlodimiz ongu shuuriga sof e’tiqodni singdirish, yoshlarimizni komil insonlar etib tarbiyalashda bevosita ko‘mak beradi.¹