Насекомалар экологиясы пәнинен жуўмақлаўшы баҳалаў жумысы

Nasekomalar ekologiyasi páninen juwmaqlawshı bahalaw jumısı variantları
1. Nasekomalar ekologiyasi haqqinda uliwma sipatlama?
J: Nasekomalar haywanat dunyasiniń úlken bólimin qurap, jer sharınıń barlıq aymaqlarında keń tarqalǵan. Túrler quramı 2 mln. nan aslam bolıp, tábiyiy ekosistemalardaǵı róli júdá úlken.
Nasekomalar faunası Orta Aziya, sonnan, Ózbekstanda da olardıń túrler quramı kóp bolıp, endemik túrler hám áwladları menen ajralıp turadı. Bunday ahwal ekologiyalıq ortalıqtıń hár túrliligi menen baylanıslılıǵın kórsetiw múmkin. Qaraqum, Qızılqum shólleri hám basqa tegislik lanshaftları, jasıl oazisler hám taw sistemaları, Pamir-alay, Tyan-Shan menen úzliksiz baylanıslılıǵı, nasekomalar ushın qolaylı sharayatlardıń júzege keltirgeninnen derek beredi. Házirgi kúnde, Ózbekstanda nasekomalar klasına tiyisli túrlert quramı 16 mıńnan ziyat bolıp, 30 tuwısqa birlestirilgen (Nasekomıe Uzbekistana, 1993; Krasnaya kniga Uzbekistana, 2006, 2009). Bir qansha tuwıslardıń 10-60 % in endemik túrler quraydı. Bul bolsa, nasekomalar faunasınıń rawajlanıwınıń ózine tánligin kórsetedi. Sonıń menen bir qatarda, aytıp ótiw kerek, joqarıda kórsetilgen tuwıslardıń úyreniliw dárejesi bir qıylı emes. Bir qansha tuwıs wákilleri alımlarımız tárepinen tereń úyrenilgen. (Bekuzin, Yaxantov, Qadirova, Olimjanov, Nevskiy, Narziqulov, Muxamadiev, Dubovskiy, Xamraev, Ahmedov, Gapparov, h.t.b).
Ekologiyanıń tiykarında xalıqda túrdiń tirishiligi jatıp, onıń sırtqı ortalıq penen óz-ara múnásebetleri túsindiriledi. Usı process populyaciyalarda ámelge asadı.
Solay etip, ózine tán ráwishte nasekomalar ekologiyasın izbe-iz úsh basqıshda: individ – populyaciya – biogeocenoz(ekosistema) sıpatında qaraw múmkin.

2. Nasekomalar ekologiyasinin’ zamanago’y insaniyat penen baylanisli ta’repleri?

J: Awıl xojalıq islep shıǵarıwdıń rawajlanıp barıwı hámde sanaat shıǵındıları sebepli qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı búgingi kúnde nasekomalar ekologiyasına tásiri artıp baratırǵanlıǵı gúzetilmekte. Bul ásirese ósimliklerdi qorǵaw tarawında anıq kózge taslanadı. Ótken ásirdiń ortalarına shekem ósimliklerdi qorǵaw tarawı boyınsha ekologiyalıq izzertlewlerge mútájlik joq edi. Sol dáwirlerde eginlerge zıyankeslerdiń zıyan keltiriwi sebepli, olarǵa qarsı ximiyalıq preparatlardı qollawǵa sebep boldı. Hátteki egin maydanları dáslep baqlaw qılınbastan, aldın alıw (profilaktika) sebebi menen ximiyalıq preparatlardı keń kólemde qollawǵa shekem alıp keldi.Ótken ásirdiń 60-jıllarına kelip, awıl xojalıǵında ximiyalıq preparatlardı hátten tısqarı qollanıw sebepli, onıń keri tásirleri anıq sezile basladı. Yaǵnıy pestecidlerdiń zıyanı anıq bolǵannnan keyin “Kóz ashılıw” dáwiri baslandı. Ásirese, 1962-jıl Reytel Karlsonnıń “Tilsiz báhár” shıǵarmasınıń baspadan shıǵıwı nátiyjesinde pestecidlerdiń zıyanı pútkil xalıqqa málim boldı. Sol sebepli, nasekomalardıń eginlerge tarqalıwın turaqlı baqlap turıwǵa tiykarlanǵan ósimliklerdi quramalastırılǵan qorǵaw sisteması rawajlana basladı. Bunda zıyankeslerge qarsı ximiyalıq preparatlardı qollanıw eginlerde zıyankeslerdiń sanı zıyanlanıw dárejesi (dáwiri) nen artqanda ǵana ámelge asırılıwı usınıs etile basladı. nasekomalar biosferanıń ajralmas bólegi bolıp, planetamız tirishiliginde olardıń áhmiyeti úlken. Biraq insanǵa úlken apat keltiriwshi ayrıqsha zıyankeslerdi tamırı menen joǵaltıw belgili bir túrlerde ǵana áhmiyetke iye desek maqsetke muwapıq. Maselen, úy sharwa mallarına zıyan tiygizetuǵın gósh shıbının (Cochiliomyia hominivorax c.p) genetik jol menen nurlandırıp, sterilizaciyalaw dástúri (Xamraev, Nasriddinovlar tárepinen 2003) nátiyjeli orınlanǵan.

3. Topıraqta jasawshı nasekomalarg’a sıpatlama berin’?

4. Paydali yamasa ziyanli nasekomalar?

J: Paydalı nasekomalar - awıl xojalıǵı eginleri zıyankesleri muǵdarın azaytatuǵın, sonıń menen birge, adamǵa tikkeley yamasa janapay payda keltiretuǵın shıbın-shirkeyler. Paydalı nasekomalar ósimlik gúllerin shańlatiwshi, azıq-awqat ónimleri hám sanaat ushın shiyki ónim beretuǵın, eginler zıyankesleri hám basqa ziyan beretuǵın haywanlar hám de jabayi shóplerdıń tábiyiy jep joq qılıwshıları, tábiyiy processlerde qatnasıwshılar sıyaqlı gruppalarǵa ajratıladı. Shıbın-shirkeylerdiń, ásirese, hárre hám pal hárreleriniń ósimlik gullerin shańlatiwdagi áhmiyeti áyyemnen málim. Azıq-awqat ónimleri hám texnika materialları beretuǵın paydalı shıbın-shirkeylerge pal hárreleri (pal hám mum beredi), tut jipsk qurtı (nawqan), ayırım chervetsler (lak islep shıǵaradı ) hám basqa kiredi. Zıyankes shıbın-shirkeyler jep joq qılıwshısı yamasa olarda parazitlik etiwshi kóplegen paydalı nasekomalar málim. Mısalı, altınko'zler, sirfidler, xonqizi qo'ng'izlari, kanaxo'r, tripslar, jırtqısh qandala — oriuslar, afididlar hám basqa. Ósimliklerdi qorǵawdıń biologiyalıq usılında parazit entomofaglardan trixogramma, gabrabrakon (tunlamlar máyegi hám qurtina qarsı ) paydalanıladı.
Nasekomalar topıraq payda bolıwında da qatnasadı (mis, baslanǵısh qanatsız shıbın-shirkeylerden ayaqquyriqlilar). Kóplegen shıbın-shirkeyler topıraq qatlamın organikalıq elementlar menen bayitadi (topıraqta jasawshı qumırsqalar, termitlar, ayrim qo'ng'izlar).

Turli ekinlar hosiliga hammaxoʻr zararkunandalar: chigirtkasimonlar, baʼzi chirildoqlar, qoʻngʻizlardan qirsildoq (simqurtlar), qora qoʻngʻizlar (soxta simqurtlar) va boshqalar, kapalaklardan kuzgi tunlam, gʻoʻza tunlami, karadrina va boshqalar katta zarar keltiradi. Bir oilaga mansub har xil turdagi oʻsimliklar bilan oziqlanadigan hasharotlar ham koʻpchilikni tashkil etadi. Bularga shved pashshasi, gessen pashshasi va boshqalar kirib, faqat boshoqli oʻsimliklar bilan oziqlanadi. Karamguldoshlarga mansub oʻsimliklar bilan oziqlanadigan hasharot turlari ham koʻp. Bularga karam oq kapalagi, karam kuyasi, karam pashshasi va boshqalar kiradi. Faqat bir turdagi oʻsimliklar bilan oziqlanadigan hasharotlardan filloksera (tokning asosiy zararqunandasi), beda barg filchasi (fitonomus) va boshqalar xavfli zararkunandalardan hisoblanadi. 

Hasharotlardan omborxonalarda saqlanadigan mahsulotlarga gʻalla parmachisi, mogʻombir qoʻngʻiz, tragaderma terixoʻri, magʻrib qoʻngʻizi, surinam qoʻngʻizi, un mitasi, ombor uzunburun qoʻngʻizi, guruch uzunburun qoʻngʻizi, ombor kuyasi, janubiy parvonasi, un parvonasi zarar yetkazadi. Ombor zararkunandalari bilan zararlangan oziq-ovqat mahsulotlarning toʻyimliligi kamayadi, taʼmi buziladi, zararkunanda chiqindisi bilan ifloslanadi. Bunday mahsulotlar isteʼmol qilinganida, ular turli oʻtkir meʼda va ichak kasalliklariga sabab boʻladi.
Oʻrmon zararkunandalari daraxtlarning hamma qismlari-ildizi, poyasi, novda va barglarini zararlaydi.

Qirsildoq qoʻngʻiz lichinkalari, kuzgi tunlam qurtlari ildizga, buzoqboshi qoʻngʻiz lichinkalari yosh nihollarga, oʻsimlik bitlari, terak qandalasi, terak qalqondori, komstok qurti, terak bargxoʻri, qayroqoch bargxoʻri, tengsiz ipak qurti barg vanovdalarga katta zarar keltiradi. Shuningdek, qayrogʻoch katta poʻstloq osti qoʻngʻizlari, qayrogʻoch tilla qoʻngʻizi, shahar moʻylovdor qoʻngʻizi va sassiq daraxt parmalagichi, terak oynaqanoti va boshqalar keng tarqalgan.

5. Nasekomlar evolyutsiyasi haqqinda tu’sinik?
J: Biogeocenozlardaǵı kóp túrliliginiń tutqan ornı, iykemlesiwshiligi tárepinen nasekomalar sút emiziwshiler menen bir qatarda teń orındı iyeleydi. Biraq, nasekomalar sút emiziwshilerden planetada jasap atırǵan barlıq organizmler menen óziniń bir qansha tereń tarmaqlanǵan baylanısları menen ajralıp turadı, sebebi nasekomalardıń geologiyalıq jası bir qansha úlken. Nasekomalardıń ata tegi bálkim silur dáwirinde qurǵaqlıqta payda bolıp, karbon dáwirinde olardıń eń kórkemlilik dáwirleri baslanıp usı kúnge shekem dawam etip kelmekte. Nasekomalar - birinshi bolıp qurǵaqlıqqa ótken hám aktiv ushıw qábiliyetine iye bolǵan dáslepki tiri organizmler. Keyin ala, nasekomalar birinshi bolıp sociallıq turmıs tárizine ótip, jámiyet bolıp jasawshıları arasında miynet bólistiriliwin ámelge asırǵan.
Solay eken, nasekomalar tábiyat tárepinen nátiyjeli jaratılǵan arnawlı “konstrukciyalar” bolıp esaplanadı. Sózsiz nasekomalardı omırtqalılar, ásirese sút emiziwshiler menen hár qanday salıstırıw qálbeki esaplanadı, sebebi olar bir-birinen principial parıqlanatuǵın organizmler bolıp esaplanadı. Sonıń ushında nasekomalar ekologiyası hár tárepleme basqa haywanlar ekologiyasınan parıq qıladı.

6. Nasekomalardin’ dene o’lshemin sheklewshi faktorlar?

J: Ekologiyada „cheklovchi omillar“ tushunchasi ham mavjud, ular tarkibiga organizmlar mavjudligi va rivojlanishini cheklovchi har qanday omilni kiritish mumkin. Tirik organizmlarga taʼsir etuvchi muhitning har qanday boʻlaklari ekologik omillar deyiladi. Muhit — quruqlik, suv, havo va yer osti qismlaridan iborat. Tashqi muhit tushunchasidan tashqari yashash sharoitlari degan tushuncha ham mavjud boʻlib, bu tushunchaga organizmning yashashi uchun zarur boʻlgan elementlar yoki omillardan yorugʻlik, issiqlik, suv, oziqlanish va shu kabilar kiradi. 1933-yilda D.N.Kashkarov muhit omillarini 3 guruh (iqlim, edafik va biotik)ga boʻladi. Keyin harorat, yorugʻlik, namlik, suv, qum, relyef kiradi.Eń mayda nasekoma trixogramma 0.3-0.5 mm den kem emes. Eń iri uzın zamanagóy nasekoma tropik tayaqsha tárizlisi – onıń ólshemi 30 sm den aspaydı. Devon erasında qısqıshbaqa shayanlardıń ólshemi 2 m ge jetken bolıwı múmkin. Biraqta Chernıshev (1996) tiń aytıwınsha hesh qashan buwınayaqlılardıń iri balıqlarǵa, repteliyalarǵa yáki sút emiziwshilerge teńlesetuǵın ólshemi bolmaǵan.Minimal ólsheminiń sebebi sonda, kóp kletkalı quramalı organizmniń kletka ólsheminiń maydalılıǵında. Sonı umitpaw kerek, tipografiya noqatında bar bolǵan organlar, onıń diametrinen kishi bolǵan trixogrammada da bar.

7. O’zbekstan faunasındag’ı nasekomalarg’a sıpatlama berin’?

J: Oʻzbekiston hayvonot dunyosi xilma-xil boʻlib, Oʻrta Osiyodagi boshqa mamlakatlar singari subtropik mintaqalga xos turlarga ega. Hasharotlar juda xilma-xil boʻlib, 16000 dan ortiq turi tarqalgan. Hashorotlarning 40 ga yaqin turkumi maʼlum. Ulardan togʻriqanotlilar (300 dan ortiq tur), tengqanotlilar (shiralar-330-350,jizildoqlar-600-700 tur), tangacha qanotlilar (1500 ga yaqin tur), qattiqqanotlilar (2000 ga yaqin tur), pardaqanotlilar (1500 ga yaqin tur), ikkiqanotlilar (3500-4000 tur), chala qattiqqanoqlilar (600-700 tur) keng tarqalgan.
Shala ózgeriw menen rawajlanıw. Nangórekler, shegirtkeler, iynelikler
hám qandalalardıń máyekten shıqqan lichinkasınıń dúzilisi, tirishilik
etiwi jetilgen shıbın-shirkeylerge uqsaydı; tek júdá kishkeneligi hám
qanatlarınıń rawajlanbaǵanlıǵı menen olardan parıq qıladı.
Lichinka tórt márte túleydi hám besinshi jasqa ótip, jetilgen
shıbın-shirkeylerge aylanadı.
Tolıq ózgeris penen rawajlanıw. Qońızlar, gúbelekler, shıbınlar,
búrgeler, qumırsqalar, hárrelerdiń máyekten shıqqan lichinkalarınıń
sırtqı kórinisi menen qurtqa uqsas boladı. Gúbelekler júdá sulıw hám hár qıylı bolıp, olardıń jer júzınde 150000 ǵa jaqın, Orta Aziyada birneshe mıńǵa jaqın túrleri tarqalǵan.Gúbeleklerdiń qanatları mayda qabırshaqlar menen qaplanǵan. Sonıń ushın olar qabırshaq qanatlılar dep ataladı. Perde qanatlılarǵa pal hárreler, sarı hárreler, eshek hárreler, shabarmanlar, qumırsqalar kiredi.

8. Suw ortalıg’ında tirishilik etiwshi nasekomalarg’a sıpatlama berin’?

J: Jasaw ortalıǵına baylanıslı halda suw organizmleri tómendegi tirishilik formalarına bólinedi:
1. Bentos (grekshe «bentos» - shuqırlıq) suwdıń túbinde jerge jabısıp yamasa erkin halda tirishilik etiwshi haywanlar hám ósimlikler. Buǵan mollyuskalar, ayırım suw otları, nasekomalar lichinkaları mısal boladı.
2. Perifiton (grekshe «peri» - átirapında) – bul joqarı dárejeli ósimliklerdiń paqalına jabısıp kóteriliwshi mollyuska, gidra h.t.b.
3. Plankton («planktos» - júzip júriwshi organizmler) suwdıń vertikal hám gorizontal aǵısı menen háreket qılıwshı organizmler.Plankton halda jasawshı organizmlerdiń ólshemi kishkene mikroskopikalıq bolıp, bularǵa
mayda shayan tárizliler, lichinkalar, jasıl, kók jasıl suw otları, diatomalar kiredi.
4. Nekton (grekshe «nektos» - júzip júriwshi) – erkin júziwshi hám aralasıp júriwshi organizmler. Buǵan balıqlar, amfibiyalar, nasekomalar mısal boladı.
5. Neyston (grekshe «neystos» - júziwshi). Suwdıń betinde júziwshi organizmler. Buǵan ayırım shıbınlar hám olardıń lichinkaları kiredi.
Nasekomalardıń 12 otryadına tiyisli kóplegen túrleriniń tirishiligi suw ortalıǵına tiyisli. İynelikler (Odonata), kúnlikler (Ephemeroptera), báhárshiler (Plecoptera), eskektárizli qanatlılar (Megatoptera) hám bulaqshılar (Trichoptera) otryadlarına tiyisli barlıq túrlerdiń preimaginal fazaları gidrobiontlar esaplanadı. Yarımqattıqanatlılar (Hemiptera), Pelogonidae, Mononychidae, Naucoridae, Belostomatidae, Nepidae,
Notonectidae, Pleidae, Corixidae semeystvolarınıń barlıq túrleriniń rawajlanıwı suw ortalıǵında ótedi. Suw júzerler (Dytiscidae) tuxımlasına tiyisli barlıq qońızlar, suw súyiwshi (Hydrophilidae) tuxımlasına tiyisli qońızlardıń kópshiligi, Tendipedidae tuxımlasına tiyisli barlıq ekiqanatlılar, shıbınlar (Culicidae), Melusinidae, Blepharoceridae da suw ortalıǵında rawajlanadı.

9. Nasekomalar ekologiyasi pa’ninin’ basqa pa’nler menen baylanislari ha’m oni tekseriw usillari?

J: Nasekomalar ekologiyası páni teotiyalıq jaqtan fiziologiya, etologiya, zoologiya, zoogeografiya pánleri menen tutasip ketken. Sonıń menen birge awıl xojalıq, toǵay, medicina, veterenariya hám sanaat (texnik) entomologiyaları siyqalı ámeliy pánlerdiń tiykarın payda etedi.
Nasekomalardı úyreniwde – zoologiyalıq, entomologiyalıq, ekologiyalıq usıllardan paydalanıladı.
Bunda máselen, awıl xojalıq entomologiyası hám bir qatar basqa pánler tarawında kóbinshe, zıyankeshlerdi parazitler zıyanlawın ekologiyalıq jaqtan anıqlaw maxsetinde onıń ishin jarıp kóriw talap etiledi. Bunıń ushın kópshilik jaǵdaylarda dalalardan, baqlar hám erkin tábiyattan jıynalǵan nasekomalardı laboratoriya shárayatında ósiriwge tuwra keledi, ásirese er jetken fazasında parazitlerdiń túr quramın anıqlaw zárúr áhmiyetke iye. Nasekomalardı anatomiyalıq hám morfologiyalıq tárepten úyreniw, túrdiń sırtqı ortalıq shárayatına maslasıwshańlıq belgilerin úyreniwde zárúr áhmiyetke iye. Fiziologiyalıq jaqtan izertlewde, óz aldına organlardıń funkcional qásiyetlerin úyreniw, máselen jınısıy hám dem alıw sistemasın bul organizmlerge atrap-ortaliq tásir xarakterin aniqlaw ushin júdá zárúr.Nasekomalardıń rawajlanıw stadiyalarınıń múddetlerin anıqlaw maxsetinde kop’shilik hallarda fenologiyalıq usullardan tábiyattıń máwsimlik hádiyselerin gúzetiw arqalı ámelge asırladı.

10. Awil xojalig’da, veterenariya ha’m den-sawliqti saqlawda nasekomalar ekologiyasi pa’ninin’ a’hmiyeti?

J: Nasekomalardin tabiyattag'i ahmiyeti. Juda har-turli ham kop
sanli boliwi sebepli nasekomalar tabiyatta payda bohp turatug'm
zatlar aimasiwmda belgili ahmiyetke iye boladi. Olar gulli osimliklerdi sharilatip, onimdarlig'in asiradi. Evropa mamleketlerinde osetug'm gulli osimliklerdiri 30% ke jaqmi,tropikaliq jerlerde bolsa yanminan kobi nasekomalar jardeminde shanlanadi. Perde qanathlar tiykarg'i sharilatiwshi nasekomalar esapianadi. Shanlamwda eki qanathlar, giibelekler, belgili darejede qonizlar da qatnasadi. Ayirim osimlikler, misali, grechixa, ayg'abag'ar siyaqli osimlikler tek nasekomalar menen shanlanadi. Nasekomalar jardeminde shanianatug'm osimlikler entomofil
delinedi. Entomofil osimliklerdi nasekomalar shanlatpasa uliwma tuqim payda qilmaydi. Evolyuciya processinde nasekomalar menen gulli osimlikler ortasinda ozine tan ikemlesiwler payda bolg'an. Tiykarinan, nasekomalardin sonwshi tumisig'i gulden nektar jiynawg'a, iyisti seziw ham renlerdi ajratip biliw qabileti bolsa nektar beriwshi gullerdi ansat tabnvma jardem beredi. Gulli osimlikler gulinin duzilisi, reni, iysi ham nektar islep shig'anwi nasekomalardi ozine tartiwg'a ikemlesiwdin bash belgisi esaplanadi. Gulli osimlikler (jabiq tuqimlilar) ham shanlatiwshi nasekomalardm evalyuciyasi oz ara tig'iz baylanisli ekenligi kopshilik ahmlar tarepinen aytip otilgen.Nasekornalar tabiyatta zat almasiw processinde de ulken ahmiyetke iye. Nasekornalar har qiyli aziqlaniw shinjin quramma kiredi. Olar bir qansha haywanlardin tiykarg'i azig'i bohp esaplanadi.
Nasekomalardan ahnatug'm onimler insan ushm aziq ham kiyim￾kenshek, farmaceptika ham boyawshiliq sanaati ushm zariir shiyki
zat bolip esaplanadi. Aziq-awqat ham jipek aliw maqsetinde adamlar pal harreleri ham tut jipek qurtin ayyemnen qolg'a uyretken. Hazirgi waqitta palshiliq ham jipekshilik awil xojalig'min tiykarg'i tarmaqlarman biri bohp tabiladi. Nasekomalardan almatug'm onimler farmacevtika sanaatmda, turli dari-darmaqlar ham boyawlar aliw maqsetinde de paydalatuladi.
Nasekomalar arasinda burgeler, biytler,kopshilik eki qanatlilar qan sorip, adam ham haywanlardi timshsiz qiladi, haywanlardin onimdarhg'mm keskin kemeyip ketiwine sebep boladi.

11. Nasekomalardın’ sırtqı ortalıq faktorlarına baylanıslı ta’sirleniwleri, taksis tu’sinigi?

J: İ.P.Pavlovtıń (1923) kórsetiwinshe “nerv iskerligin teńlestiriw (jasaw ortalıǵı menen), jeke organizmniń bir pútinligi bolıp saplanadı, tap sol sıyaqlı shártli reflekslerde”, yaǵınıy organizmniń sırtqı ortalıq tásirine baylanıslı juwap reakciyasın payda etedi. Nasekomalardıń bir tárepleme tásirleniwine ápiwayı reflektorlı juwabı taksis dep ataladı.
Mısalı, kópshilik nasekomalar kóriw organı arqalı jaqtılıqtı qabıl etip, onıń tásirinde jaqtılıq deregine qaray háreket etedi. Biraq barlıq nasekomalarda jaqtılıqtan bir qıylı tásirlenbeydi. Termitler (Isoptera), mısalı jaqtılıqtan qorqıwshı nasekomalar bolıp, jaqtılıqqa juwap reakciyası sıpatında jolına ılay sıbaw jasap, onıń astınan háreketlenedi, yaǵınıy bularǵa qumırsqalardı (Blattodea) da kórsetiw múmkin. Bunda birinshi jaǵdayda taksis unamlı, ekinshisinde bolsa unamsız dep júritiledi. Nasekomalardıń jaqtılıqtan tásirleniwine fototaksis delinedi.
Nasekomalardıń ıssılıqqa yamasa suwıqqa tásirleniwine bolsa, oǵan juwap rekaciyası termotaksis, ıǵallıqqa gidrotaksis dep júritiledi. Nasekomalardıń ximiyalıq tásirine reakciyası xemotaksis delinse, hawa háreketi (samal) ne - anemotaksis h.t.b. Hár bir taksis unamlı yamasa unamsız bolıwı múmkin. Jońıshqa japıraq pilshesi (Phytonomus variabilis Hbst.) 250 S temperaturaǵa shekem unamlı termotaksis, onnan joqarı temperatura bolsa, unamsız termotaksis. Marokash shigirtkesi (Dociostaurus maroccanus Thnb.) 410 C qa, toǵay shigirtkesi (Locus migratoria migratoria L.) 500 S temperaturaǵa shekem unamlı termotaksis bolıwı múmkin.

12. Nasekomalardın’ minez-qulqının’ ju’zege keliwi ha’m populyatsiya tu’sinigi?

J: Nasekomalardıń minez-qulqınıń júzege keliwi násillik belgileri shınjırınıń sırtqı refleks tásirne juwap reakciyası arqalı júzege keledi.
İnstinktler tuwma (tábiyiy) bolsa, olar nasekomalardıń ulıwma evolyuciyası menen rawajlanadı.Nasekomalardıń barlıq túrleri olar jasap atırǵan shárayatına iykemlesken bolıp, uzaq dawam etken násiller dawamında tábiyiy tańlaw jolı arqalı payda bolǵan instinkt, olardıń tolıq háreketin tek tábiyiy shárayatqa baylanıslı ráwishte júzege keltiriedi.
Belgili bir teretoriyası sheklengen uchastkasın iyelegen barlıq haywanlar (sonıń ishinde nasekomalar) túr individleri kompleksi populyaciya delinedi. Bul termindi biologiya pánine birinshi ret, daniyalıq genetik V.İogansen 1903 jılı kiritken bolıp, organizmniń jańa belgileriniń formalanıwına sırtqı ortalıq tásirin tán almaǵan halda, genetikalıq jaqtan bir qıylı bolmaǵan individler toparın “sap liniya” (genetikalıq jaqtan bir qıylı bolǵan topar) dan parıq etiw ushın usınıs etken.
Populyaciyalar geografiyalıq hám ekologiyalıq toparlarǵa ajıratıladı. Birinshi halatta, túr bárshe individleriniń belgili bir geografiyalıq shegaralarda ushırawı, al ekologiyalıq populyaciya bolsa shegaralanǵan bir qıylı ortalıq shárayatındaǵı uchastkada ushırawı bolıp esaplanadı. Geografiyalıq populyaciya mákanında bólinip ketip, ekologiyalıq populyaciyanı payda qılıwı múmkin.
Entomologiyada, ásirese ekologiyalıq populyaciyalar haqqında gáp ketkende “populyaciya qalıńlıǵı” termini keń qollanıladı. Hár túrli nasekomalardıń sırtqı ortalıq sharayatına iykemlesiw shegarası bir qıylı emes. Belgili bir túrdegi nasekoma joqarı, ózgerip turıwshı temperatura, joqarı ıǵallıq sharayatı hám úlken qurǵaqshılıq, tiykarǵı azıqlıq zatı bolmaǵanda da ayrıqsha tańlap otırmastan basqa hár qıylı azıqlıqlar menen awqatlanıwǵa iykemlesedi. Túrdiń sırtqı ortalıq shárayatına mútájligi ekologiyalıq standart dep atalıp, olar túrdiń belgili bir aymaqtaǵı uchastkalarına bóliniwi hám olardıń azǵantay bolsada geografiyalıq tarqalıwın belgileydi. Nasekomalardıń qorshaǵan ortalıqtıń jeke elementler ózgeriwsheńligine iykemlesiw dárejesi túrdiń ekologiyalıq tán iykemlesiwshiligi yamasa ekologiyalıq valentlik delinedi. Joqarı ekologiyalıq tán iykemlesiwsheńligine kriwshi túrlerdi evribiontlar; belgili bir jasaw ortalıǵına talapshań túrlerdi – stenobiontlar dep ataymiz

13. Nasekomalardın’ ha’r qıylı ortalıq sharayatlarına ornalasıwı, minimum qag’ıydası ha’m biotikalıq potentsial tu’sinikleri?

J: Nasekomalardıń tirishiligi, ulıwma aytqanda metabolizm intensivligine baylanıslı, intensivlik bolsa násillik qásiyetler hám jasaw ortalıǵı shárayatınıń ózgerip turıwına baylanıslı. Azıqlıq hám qorshaǵan ortalıqtıń fizika-ximiyalıq shárayatları basqa poykiloterm (suwıq qanlı) haywanlar sıyaqlı nasekomalar metabolizmine júdá úlken hám tez tásir kórsetiwi múmkin.
Sonlıqtan, gulxayr kúyesi (Gelechia malvella Hb.) niń dáslepki jasındaǵı qurtları -3-4⁰ S suwıqta 6 saat dawamında tolıq nabıt bolsa, úlken jastaǵı qurtları-10⁰ S da 6 saat dawamında tek 56 % nabıt boladı.
Sonı da qosımsha aytıw orınlı, nasekomalardıń túrli rawajlanıw stadiyaları ortalıqtıń hár-túrli faktorlarına shıdamlılıǵı jıldıń hár qıylı máwsimlerinde metabolizm ózgeriwi qásiyetleri menen birge, nasekomalardıń fiziologiyalıq jaǵdayına da baylanıslı.
Nasekomalardıń sırtqı ortalıqtıń ayırım faktorlarınıń tásirine ornalasıwın tómendegishe, tásir kúshine qarap tiykarǵı gradiyaciyalarǵa ajıratıladı: minimum - bunnan tómende rawajlanıw stadiyası jasay almaydı, pessimum – nasekoma nabıt bolmasada, qıyın jaǵdayda boladı, optimum – jasaw sharayatı ushın eń qolaylı sharayat jaratılǵan boladı hám maskimum – bunnan joqarısında nasekomalar nabıt boladı.
“Minimum qaǵıydası” hám onıń barlıq kórinisleriniń tiykarǵı qátesi sonnan ibarat, bul jerde organizmniń ortalıq penen bir pútinligi názerde tutılmay, biraq oǵan qarama-qarsı qoyıladı, yaǵınıy bul jerde organizmniń hár qıylı zatlarǵa yaki sırtqı ortalıq tásirlerin tańlawı, organizmlerdiń sol sharayatlarǵa iykemlesiwin, hámde organizmler tárepinen ortalıqtıń ózgertiriliwi esapqa alınbaydı.
V.V.Yaxontovtıń aytıwınsha (1969), qubla amerikalı ekolog Chepmannıń (1925, 1928) principial qáte teoriyasınan kóz jumıp bolmaydı, soǵan qaramastan onıń ideyası uzaq waqıt dawamında ekologlar tárepinen keń paydalanıladi.
Chepman biotikalıq potencial túsinigin ilimge kiritti. “Biotikalıq potencial” – organizmniń barlıq sırtqı ortalıq qarsılıqlarına qaramastan jasaw ushın óz muǵdarlıq sanın saqlap qalıw ushın gúresiwi bolıp esaplanadı.

14. Nasekomalardın’ o’simlikler menen o’z-ara baylanısları?