Насекомалар экологиясы пәнинен жуўмақлаўшы баҳалаў жумысы

J: Tariyxıy barlıq organizmler kompleksi haywanlar hám ósimliklerden ibarat bolǵan biotoplarǵa biocenoz delinedi. Biocenoz túsinigin dáslep, 1852 jılı rus alımı Rul`d shıǵarmalarında sáwlelengen bolsada, terminniń ózi tek 1877 jılı nemis zoologi Mobius tárepinen usınıs etilgen. Biocenoz ulıwma tábiyat kompleksi biogeocenozdıń bir bólimi bolıp, óz náwbetinde biogeocenoz-ekosistema – jer júziniń ajıralmas bir bólegi sheńberinde qáliplesken tábiyat sistemalarınıń óz ara baylanısqan hám bir-birin keltirip shıǵaratuǵın quramalı processi esaplanadı. Barlıq biogeocenozdıń organikalıq zatları hám energiya potencialın jaratıwshı ósimlikler biogeocenozdıń tiykarǵı komponenti esaplanadı. Biogeocenoz tábiyattaǵı eń quramalı sistemalardıń biri. Avtotrof organizmler (fotosintezlewshi jasıl ósimlikler hám xemosintezlewshi mikroorganizmler) hámde geterotrof organizmler (haywanlar, zamarıqlar, kópshilik bakteriyalar, viruslar) biogeocenozdıń tiri komponentlerine, atmosferanıń jerge jaqın qatlamı, ondaǵı gaz, hámde ıssılıq resursları, quyash energiyası, topıraq hám onıń suw mineral resursları bolsa jansız komponentlerine kiredi. Biogeocenoz rawajlanıp ózgerip turadı.
Nasekomalar ekologiyasında salıstırmalı túrde, keń biotop hám biocenoz terminleri qollanıladı. Ayırım waqıtları júdá tar mánistegi terminler: fitocenoz tek ósimliklerge tiyisli bolǵan táǵdirde hám zoocenoz tek haywanlar haqqında aytqanda qollanıladı. Ayırım waqıtları onnanda qısqa mániste qollanılatuǵın, mısalı belgili bir biotoplarǵa nasekomalar kompleksi ornalasqan bolsa entomocenoz dep júritiledi. Al organizmnen sırtqı ortalıqtı ajıratıw, yaǵınıy jeke ósimlikler hám haywanlar toparın ajıratıw, biocenoz túsinigin úziw bolıp esaplanadı.

17. Statsiya tu’sinigine sıpatlama berin’?

J: Entomologiya ádebiyatlarında aldın tez-tez bir-birine uqsas eki túsinik: biotop hám staciya terminleri qollanılıp kelinetuǵın edi.
Staciya – belgili bir túrdegi haywan (nasekoma) jasawı ushın zárúr shárayat bar bolǵan jay (mákan) túsiniledi. Jeke mániste “staciya” túsinigi túr ómir keshiretuǵın jayın bildiredi (azıqlanatuǵın staciya, uya salatuǵın staciya, qonıw staciyası). Ayrıqsha staciya basqasınan rel`efi, ósimlikleri menen parıq qıladı. Túr ádette bir neshe staciyaǵa iye boladı. Hár túrli staciya túrdiń tirishiliginde hár qıylı áhmiyetti keltirip shıǵaradı. Mısalı, gala payda etiwshi Aziya (toǵay) shigirtkesi máyek salıwı, embrional rawajlanıwı dáwirinde hám lichinkalarınıń kishi jastaǵı (1-2 shi) rawajlanıw dáwirinde siyrek hám tómen boylı ósimlikleri bolǵan uchastka - staciyanı, al úlken jastaǵı lichinkalar hám er jetkenleri bolsa qalıń ósimlikli bolǵan júdá qolaylı jerlerdi tańlaydı (Zaxarov, 1950). Úlken jastaǵı lichinkalar ádette, basqa ósimlikler tarqalǵan qurǵaq biotoplardı da gezip shıǵıwı múmkin. “Staciya” terminin qollanıw tek túrge tiyisli, sonday bolsada, bul túr málim biocenozlar quramına kiredi.
Óz biotopın taslap ketpeytuǵın túrlerdi Enderleyn (1908) gomocenler, jańa biotoplarǵa kóship júriwshi haywanlardı bolsa geterocenler dep atawdı usınıs etti. Nasekomalar arsında gomocenler, máselen, párxorlar (Mallophaga), geterocenler – tuwrı kóship júriwshi ósimlik biytleri.
Ayırım haywanlarda bar olar ulıwma hesh qanday jeke biotoplarǵa tuwra kelmeydi, olarǵa ubikvistler delinedi; olarǵa mısal retinde jeti noqatlı qanqızı qońızın kórsetiw múmkin.

18. Paydalı nasekomalardın’ xalıq xojalıg’ında tutqan ornı?

J: Nasekomalardin tabiyattag'i ahmiyeti. Juda har-turli ham kop sanli boliwi sebepli nasekomalar tabiyatta payda bohp turatug'm zatlar almasiwinda belgili ahmiyetke iye boladi. Olar gulli osimliklerdi sharilatip, onimdarlig'in asiradi. Evropa mamleketlerinde osetug'm gulli osimliklerdiri 30% ke jaqmi,tropikaliq jerlerde bolsa yanminan kobi nasekomalar jardeminde shanlanadi. Perde qanathlar tiykarg'i sharilatiwshi nasekomalar esapianadi. Shanlamwda eki qanathlar, giibelekler, belgili darejede qonizlar da qatnasadi. Ayirim osimlikler, misali, grechixa, ayg'abag'ar siyaqli osimlikler tek nasekomalar menen shanlanadi. Nasekomalar jardeminde shanianatug'm osimlikler entomofil
delinedi. Entomofil osimliklerdi nasekomalar shanlatpasa uliwma tuqim payda qilmaydi. Evolyuciya processinde nasekomalar menen gulli osimlikler ortasinda ozine tan ikemlesiwler payda bolg'an. Tiykarinan, nasekomalardin sonwshi tumisig'i gulden nektar jiynawg'a, iyisti seziw ham renlerdi ajratip biliw qabileti bolsa nektar beriwshi gullerdi ansat tabnvma jardem beredi. Gulli osimlikler gulinin duzilisi, reni, iysi ham nektar islep shig'anwi nasekomalardi ozine tartiwg'a ikemlesiwdin bash belgisi esaplanadi. Gulli osimlikler (jabiq tuqimlilar) ham shanlatiwshi nasekomalardm evalyuciyasi oz ara tig'iz baylanisli ekenligi kopshilik ahmlar tarepinen aytip otilgen.

19. Nasekomalar qashan payda bolg’an?

20. Nasekomalardın’ ekologiyalıq jasaw ornına baylanıslı tirishiliginin’ ko’rinisi?
21. Naskomalarg’a abiotikalıq faktorlardın’ ta’siri?
22. Nasekomalardın’ teretoriyalarg’a ornalasıwı ha’m ko’shib ju’riwi?
23. Ha’r qıylı nasekomalardın’ tirishilik formalarının’ kategoriyalarg’a bo’liniwi haqqında aytıp berin’?
24. G.Frentsel topıraq nasekomaların, olardın’ topıraq penen baylanısına qaray bo’lgen toparları haqqında aytıp berin’?
25. Nasekomalarg’a biotikalıq faktorlardın’ ta’siri?