Nashrga tayyorlash markazi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

9.1-rasm. Narxni shakllantirishga ta’sir etuvchi omillar.
169

---

ahamiyatini qayd etib o ‘tgan holda, xarajatlar, raqobat va talab- 
dan kelib chiqadigan narx strategiyalarini izchillik bilan tahlil qilib 
chiqamiz.
Firma miqyosida narx ikki xil rol o ‘ynaydi: bir tomondan, u 
reklamaga o ‘xshab talabni rag‘batlantirish vositasi bo‘lsa, shu bi­
lan birga, ayni paytda, u uzoq muddatli rentabellikning asosiy 
omili hamdir. Shuning uchun narx strategiyasini tanlashda xara­
jatlar va rentabellik bilan bog‘liq ichki cheklashlami ham, bo- 
zorning xarid qobiliyati va raqobatchi tovarlaming narxlari bilan 
bog‘liq tashqi cheklashlami ham hisobga olish lozim. Undan 
tashqari, narxlarga oid qarorlar tovami pozitsiyalashga oid qaror- 
lar bilan va sotish strategiyasi bilan muvofiqlashtirilgan bo‘lishi 
kerak.
Tovarni xarid qilishning to‘Ia qiymati. 
Ilgari aytib o ‘tilganidek, 
xaridoming asl xarajatlari faqat to‘langan narx emas, balki ayir­
boshlash shartlari bilan ham belgilanadi. Bu xarajatlar egalik hu- 
quqining o'tishidagi muayyan jarayonni: to‘lov tartibi, yetkazib 
berish shartlari va muddatlari, sotishdan keyingi xizmat ko‘ r- 
satish va hokazolami to‘lig‘icha qamrab oladi. Ba’zi hollarda, ma- 
salan, agar sotuvchi boshqa mintaqada boMsa, xaridor narxlami 
taqqoslash, muzokaralar olib borish va bitimni imzolash jarayo- 
nida katta mablag'lami sarflaydi. Xuddi shunga o'xshab, agar xari- 
dorning texnik talablari muayyan ishlab chiqaruvchiga m o‘l- 
jallangan b o ‘Isa va u shu paytda yetkazib beruvchilami almashtir- 
sa, o ‘tish xarajatlari uning uchun katta bo'lishi mumkin. 0 ‘tish 
xarajatlarining asosiy manbalari quyidagilardir:
— ishlab chiqarilayotgan tovarlami yangi yetkazib beruvchi- 
ning mahsulotiga moslashtirish maqsadida yangilash xarajatlari;
— tovami iste’ mol qilish yoki undan foydalanish odatlaridagi 
o ‘zgarishlar;
— foydalanuvchilami o ‘qitish yoki qayta tayyorlash xarajat­
lari;
— yangi tovarlardan foydalanish uchun zarur b o ‘lgan yangi 
asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiyalar;
— qayta tashkil qilish va o ‘zgarishlar bilan bog'liq ruhiy 
muammolarga ketadigan xarajatlar.
0 ‘tish xarajatlari mavjud b o ‘lganda xaridor uchun aniq qiy- 
mat tovaming sotuv narxidan bir necha baravar yuqori bo‘ladi.
Shunday qilib, xaridorning nuqtayi nazaridan qaraganda, 
narx tushunchasi nominal baho doirasidan chetga chiqib, xaridor
170

---

oladigan barcha foydalarni va uning barcha xarajatlarini o ‘z ichiga 
oladi. Shuning uchun xaridorning narxga sezgirlik darajasida 
monetar narx bilan bir qatorda barcha ko‘ r$atib o ‘tilgan foyda va 
xarajatlar hisobga olinishi lozim.
Narx bo‘yicha strategik qarorlarning muhimligi quyidagilardan 
iborat:
• o ‘ rnatilgan narx—talabning darajasi va sotuvning hajmini 
aniqlaydi. Juda yuqori yoki past narx tovarning muvaffaqiyatiga 
ta’sir ko‘rsatishi mumkin;
• sotuv narxi butun ish faoliyatining rentabelligini aniqlaydi, 
faqatgina foydaning darajasini emas, balki uning sotuv hajmi 
orqali aniqlaydi. Narxning ma’lum bir darajada o ‘zgarishi renta- 
bellikka katta ta’sir ko‘ rsatishi mumkin;
• sotuv narxi umumiy qabul qilinishiga yoki markasiga ta’sir 
etadi va potensial sotib oluvchilaming ko‘ z oldida markaning imi- 
jini tashkil etuvchilardan biri hisoblanadi;
• narx markaning boshqa komponentlariga qaraganda bu raqobatli 
tovarlar va markalami taqqoslash uchun qulay asos hisoblanadi. 
Narxning ozgina o ‘zgarishi bozor orqali tezgina seziladi va bu holat 
bozoming muvozanatini buzishi mumkin. Narx bu raqobat sirlari- 
ning o ‘zaro bog‘lanishida asosiy nuqta hisoblanadi. Narx strategiyasi 
marketing strategiyasi tashkil etuvchilari bilan o ‘zaro bog‘liq bo‘Ushi 
kerak. Narxning ichida tovar pozitsiyasini mustahkamlaydigan to­
vami qadoqlash, rivojlanishi va reklama xarajatlari bo‘lishi shart.
Har bir firmaning maqsadi shuki, u o ‘zining rentabelligini 
ta’minlash va foydaning katta hajmda kelishiga qaratiladi. Bu keng 
maqsadlar turli yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin.