Nashriyot-matbaaijodiy uyi

x
ga 
ulangan bo'ladi. Rezistor R ning cheklovchi qarshiligi kattaligi tufayli 
yacheyka zanjiridagi tok kuchi I, eritmaning qarshiligi o'zgarishidan qat'i 
nazar, o'zgarmasdan qoladi. 
Ikki ichki elektrod 2 va J potensiometr vazifasini bajaradi va eritmada 
kuchlanish tushuvini o'lchash uchun mo'ljallanadi: 
(6.13) 
bu yerda: R = K/g — elektrodlar 2 va 3 orasidagi eritmaning qarshiligi (A' — to'rt 
elektrodli o'lchash yacheykasining konstantasi, u elektrodlar 2 va 3 ning oralig'iga va 
ular sirtining yuzasiga bog'liqdir). 
Binobarin, 
(6.14) 
bu yerda K=K- /= const. 
169 

---

Shunday qilib, elektrodlar 2 va 3 orasidagi potensiallar farqi nazorat 
qilinayotgan eritmaning konsentratsiyasi bilan bir qiymatda aniqlanadi. 
O'lchanadigan kattalik
 AU
23
muvozanatlovchi ko'prikning a va b uchlaridagi 
potensiallar ayirmasi
 U
AB
bilan taqqoslanadi. Agar
 U
AB
 * AU
23
bo'lsa, u holda 
elektron kuchaytirgich EK ning kirishiga muvozanatning buzilish signali 
A U
X
= AU
AB
—
 AU
2J
kiradi. Muvozanat vaqtida
 U
AB
-AU
1}
bo'lib, bunda 
elektrodlar 2 va 3 zanjirida tok bo'lmaydi. 
O'lchashdagi harorat xatoliklarini avtomatik kompensatsiyalashni 
muvozanatlovchi ko'prikning yelkalaridan biriga ulangan metall qarshilik 
termometri R
t
bajaradi. Nazorat qilinayotgan eritmaning harorati o'zgar-
ganida, R
t
qarshilik ham o'zgaradi, buning natijasida potensiallar ayirmasi U
ab 
ham o'zgaradi. R
t
o'zgargandagi orttirma A U
ab
 (At) nazorat qilinayotgan 
eritmaning harorati o'zgarishi At tufayli hosil bo'lgan orttirma AJ7
2 3
(At) ga 
kattaligi jihatidan teng va ishorasi jihatidan qarama-qarshi bo'lishi kerak. Bu 
tenglikka kompensatsiyalovchi ko'prikning parametrlarini (R
v
 R
v
 R
3 
rezistorlarning qarshiliklarini) hamda kuchlanish U
2
ni tanlash yo'li bilan 
erishiladi. 
Eritmalarning elektr o'tkazuvchanligi haroratga juda bog'liq. Eritma 
harorati 1 °C ga ortsa, uning solishtirma elektr o'tkazuvchanligi 1,5—2 % ga 
oshadi. Eritmalarning harorati amalda juda keng chegaralarda o'zgaradi, 
shuning uchun konduktometrik konsentratomerlar harorat o'zgarishining 
o'lchash natijalariga ta'sir qilishini bartaraf qiluvchi avtomatik kompen-
satorlarga ega bo'lishi kerak. Sanoatda avtomatik harorat kompensatorlari eng 
ko'p tarqalgan bo'lib, suyuqlikli kompensatorlar ularning turlaridan biridir. 
Suyuqlikli kompensator parametrlari o'lchash yacheykasining parametr-
lariga o'xshash elektrod datchikdan iboratdir. Kompensator elektr o'tkazuv-
chanlik harorat koeffitsiyenti nazorat qilinayotgan suyuqlikning harorat koef-
fitsiyentiga taxminan teng bo'lgan etalon suyuqlik bilan to'ldiriladi. Kom-
pensator nazorat qilinayotgan suyuqlikka konsentratomerning o'lchash 
yacheykasi bilan birgalikda kiritiladi. Kompensator ko'prikli o'lchash sxe-
masining yelkasiga ulanadi. Etalon va nazorat qilinayotgan suyuqlikning 
haroratlari bir xil bo'lganligi va harorat koeffitsiyentlari bir-biriga yaqin 
bo'lganligi sababli haroratlar o'zgarganida, o'lchash yacheykasi qarshiligining 
o'zgarishini suyuqlikli kompensatorning qarshihgini o'zgartirish yo'li bilan 
to'la kompensatsiyalash mumkin. 
Sulfat kislota konsentratomeri KSO-u (6.20-rasm) eritmadagi sulfat 
kislota konsentratsiyasini nazorat qilish, qayd etish va rostlash uchun 
mo'ljallangan. 
Konsentratomer elektrodli datchik 1 va ikkilamchi asbob 2 KSMZ dan 
iborat. Konsentratomerning datchigi idishdan iborat bo'lib, uning ichiga 
teshiklar bilan yonma-yon qilib past tomoni ochiq stakan o'rnatilgan hamda 
170 

---

o'lchash va taqqoslash yacheykalari joylashtirilgan. O'lchash yacheykasi ikkita 
o'lchash elektrodidan iborat bo'lib, ularning har qaysisi elektrod kavshar-
langan ochiq shisha naychadan iborat. Taqqoslash yacheykasi haroratni 
avtomatik tarzda kompensatsiyalash uchun mo'ljallangan bo'lib, shisha 
naychaga kavsharlangan elektrodlardan iboratdir, naychalarga sulfat kislota 
to'ldirilgan bo'ladi, uning konsentratsiyasi esa asbob shkalasidagi o'rta 
belgiga mos keladi. 
Elektr o'tkazuvchanlik muvozanatdagi ko'prik sxemasi bo'yicha o'lcha-
nadi, o'lchaydigan R