Nashriyot-matbaaijodiy uyi

x
va taqqoslaydigan R
t
elektrod yacheykalari ko'prikning 
ikki yelkasi bo'lib xizmat qiladi. Ko'prik sxemasining qolgan ikki yelkasini 
o'zgarmas rezistorlar R
4
, R
5
, R
7
va shuntlovchi rezistorlari R
2
hamda R
3 
va reoxord R
x
tashkil qiladi. Ko'prik sanoat chastotasidagi o'zgaruvchan tok 
bilan ta'minlanadi. O'lchash sxemasidagi tok kuchi o'zgaruvchan tok 
manbayiga parallel qilib ko'prikning ta'minlash diagonaliga ulangan rezistor 
R
s
ni siljitish yo'li bilan rostlanadi. 
Datchik orqali oqib o'tadigan eritmaning konsentratsiyasi o'zgarganda 
o'lchash yacheykasining qarshiligi o'zgaradi, buning natijasida o'lchash 
ko'prigining muvozanati buziladi. Nomuvozanat kuchlanishi KSMZ 
ko'prikning elektron kuchaytirgichi EK transformatori T
r
ning birlamchi 
chulg'amiga kelib, kuchaytiriladi va reversiv dvigatel RD ning rotorini 
aylantiradi, bu dvigatel reoxord R
x
ning surilgichi va asbob strelkasi bilan 
kinematik bog'langan bo'ladi. 
Konsentratomerning o'lchash chegaralari: 75—79; 93—96 va 95—99 % 
li sulfat kislota. Asosiy xatolik ± 0,2 dan ± 0,5 % gacha. 
KK rusumidagi konduktometrlar suyuqlikli analizatorlarning keng 
tarqalgan turlariga kiradi, ularda ikki va to'rt elektrodli o'zgartkichlar ham 
kontaktsiz o'zgartkichlar ham bo'ladi. Bu rusumdagi asboblar yordamida ish 
haroratlari diapazoni 25 ± 15 °C va chegaraviy asosiy xatolik ± 2,5 % bo'lganida 
10—6 dan 1 C
m
/sm gacha bo'lgan elektr o'tkazuvchanlikni o'lchash 
mumkin. 
171 

---

Elektrodli konduktometrlarning eng katta kamchiligi elektrodlarning 
qutblanishi va elektrodlar sirtida sodir bo'ladigan elektr-kimyoviy reaksiyalarda 
hosil bo'ladigan moddalar bilan, shuningdek, eritmadagi mavjud mahsulot-
lar bilan ifloslanishidir. 
Kontaktsiz konduktometrlarda o'lchanayotgan muhit bilan bevosita 
kontaktga ega bo'lmagan birlamchi o'zgartkichlar bo'ladi, shu sababli ularda 
bunday kamchiliklar bo'lmaydi. Ta'minlovchi kuchlanishning chastotasiga 
qarab kontaktsiz konduktometrlar past chastotali (1000 Hz gacha bo'lgan 
sanoat va tovush chastotasidagi) va yuqori chastotali (1 kHz dan ortiq) 
turlarga bo'linadi. 
Past chastotali kontaktsiz konduktometrlarda tahlil qilinayotgan eritma 
berk halqa hosil qiluvchi naychada oqadi. Naycha dielektrik materialdan 
tayyorlangan. Naychaga tashqi tomondan ikki transformator uyg'otuvchi T
rl 
va o'lchash transformatorlari T
r2
ning (6.21-rasm) chulg'amlari o'ralgan 
bo'ladi. T
rt
transformatorning birlamchi chulg'ami o'zgaruvchan tok manbayiga 
ulanadi. Elektrolit eritmasi naychada hosil qilgan berk suyuqlik o'rami 
transformator T
rl
ning ikkilamchi chulg'ami vazifasini bajaradi. Suyuqlik 
o'ramidagi elektromagnit ta'sirlashuv natijasida EYK induksiyalanadi: 
(6.15) 
bu yerda:  T
r{
ning birlamchi chulg'amlaridagi o'ramlar soni; a>
2 
— suyuqlik o'ramlari soni, odatda (a>
2
= 1); U — transformator T
p]
ning birlamchi 
chulg'amini ta'minlovchi kuchlanish. 
EYK ta'sirida suyuqlikdan o'tayotgan tok kuchi 
(6.16) 
bu yerda: R
r
— suyuqlik o'ramining qarshiligi; K
r
— past chastotali konduktometrik 
yacheykaning konstantasi, uning qiymati suyuqlik o'rami uzunligining o'tkazuvchi 
172 

---

kesimi yuzi nisbatiga teng bo'lib, odatda K
r
ning kattaligi tajriba yo'li bilan topiladi; 
x — eritmaning elektr o'tkazuvchanligi. 
(6.16) tenglamaning o'ng qismidagi x kattalikdan boshqa hamma 
kattaliklar o'zgarmasdir. Shuning uchun tok kuchi I
r
nazorat qilinayotgan 
eritmaning konsentratsiyasiga teng bo'ladi. 
Tok kuchi I
r
ikkinchi transformator T
r2
bilan o'lchanadi, suyuqlik о'rami 
uning uchun birlamchi chulg'am bo'lib xizmat qiladi. O'lchash transfor-
matori T
r2
ning ikkilamchi chulg'amida hosil bo'ladigan EYK E
0
,
lch
ning 
kattaligi konsentratsiyaga mutanosib bo'ladi. Ko'pgina hollarda uni kom-
pensatsion usulda o'lchanadi, buning uchun transformator T
r2
ning qo'-
shimcha chulg'ami w
q
dan foydalaniladi, bu transformatorning amper-
o'ramlari soni eritmaning amper-o'ramlariga ko'ra hisoblanadi. 
Kompensatsiya sharti: 
(6.17) 
Kompensatsiyalovchi chulg'am orqali o'tadigan tok kuchini o'lchash 
uchun reversiv dvigatel PD dan foydalaniladi, u surilgich R
r
ni siljitadi. 
Reoxord surilgichining va asbobning u bilan bog'langan strelkasining vaziyati 
nazorat qilinayotgan eritma konsentratsiyasiga mutanosib bo'ladi. O'lchashdagi 
harorat xatoliklarini kompensatsiyalash uchun qarshilik termometri R
t 
mo'ljallangan, u ko'prik sxemasiga ulangan bo'lib, nazorat qilinayotgan eritma 
ichida turadi. 
Kontaktsiz past chastotali konduktometrlardan solishtirma elektr o'tka-
zuvchanligi 1 • 10~
6
C
m
/sm chegarasida bo'lgan elektrolitlarning kon-
sentratsiyasini nazorat qilishda foydalaniladi. 
Yuqori chastotali konduktometrlarda tahlil qilinayotgan eritmaning 
konsentratsiyasini o'lchash eritmaning unga bog'liq bo'lgan reaktiv 
qarshiligini nazorat qilish yo'li bilan bajariladi. 
Yuqori chastotali kontaktsiz konduktometrlarning birlamchi o'zgart-
kichlari o'lchanadigan reaktiv qarshilikning turiga qarab sig'imli va induktivli 
xillarga bo'linadi. Har ikki turdagi o'zgartkichlarning sxemasi 6.22-rasmda 
ko'rsatilgan. Eritmaning konsentratsiyasi bilan o'zgartkichlarning chiqish 
parametrlari C
x
va L
x
o'rtasida murakkab bog'liqlik mavjud bo'lganligi sababli 
(bu bog'liqlikka eritmaning tabiatidan tashqari o'zgartkichning o'lchamlari va 
materiali, ta'minlash chastotasi va boshqalar ta'sir qiladi) ularning 
darajalanish tavsiflari har qaysi konkret o'zgartkich va eritma uchun tajriba 
yo'li bilan aniqlanadi. 
Yuqori chastotali konduktometrlarning o'lchash o'zgartkichlari sifatida 
yuqori chastotali generatorlardan ta'minlanadigan ko'prikli va rezonansli 
sxemalardan foydalaniladi. Rezonansli sxemalarda rezonans konturining 
birlamchi o'zgartkich induktivli yoki sig'imli qarshiliklariga bog'liq bo'lmagan 
xususiy tebranishlari o'lchanadi.